TOPONOMASTYKA

Gałąź onomastyki, nauka o nazwach geograficznych, znana także jako toponimia (z gr. topos – miejsce, onoma – nazwa).

Toponomastyka odnosi się zarówno do subdyscypliny onomastyki, jak i określonego zbioru nazw geograficznych (np. toponomastyka Pomorza Gdańskiego). Toponomastyka zajmuje się badaniem nazw geograficznych (toponimów), które dzieli się na naturalne (kontynenty, wyspy, góry, pasma górskie, doliny i wąwozy, morza, rzeki, zatoki, jeziora) i antropogeniczne, stworzone przez człowieka (państwa, miasta, wsie, ulice, place). Wyróżnia się kilka podtypów toponimów: 1) choronimy czyli nazwy krajów i krain (np. Polska, Francja, Włochy, Bawaria, Toskania, Polesie); 2) ojkonimy czyli nazwy obiektów zamieszkanych przez ludzi (wsie, miasta, osiedla, dzielnice, place); 3) hydronimy czyli nazwy obiektów wodnych (oceanów, mórz, rzek, jezior, stawów, zatok, wodospadów); 4) oronimy czyli nazwy obiektów górskich i innych form rzeźby terenu (gór, pasm górskich, łańcuchów górskich, wzgórz, pagórków, szczytów, przełęczy, dolin, wąwozów).
Dla polskiej toponomastyki charakterystyczne są studia nad nazwami małych obiektów wiejskich (pól, łąk, lasów, dołów, wzniesień, bagien), który określa się jako mikrotoponimię. Przedmiotami badań w tym nurcie są nazwy terenowe, zwane także mikrotoponimami.
Studia toponomastyczne metodologicznie opierają się na analizie słowotwórczej, znajomości gramatyki historycznej, semantyki, topografii i geografii historycznej. Pozwalają wyciągać ważne wnioski dotyczące nie tylko słowotwórstwa czy fonetyki, ale także historii społecznej.

W Polsce nazwy geograficzne mają bardzo różnorodne pochodzenie. Najstarsze, spośród których część pochodzi z okresu przed wyodrębnieniem się Słowian, dotyczą dużych obiektów, jak pasma górskie (Sudety, Karpaty) i rzeki (Wisła, Odra). Nieco młodsze są nazwy słowiańskie, które spotyka się również w innych krajach słowiańskich, np. Studzienica, Kamienna, Potok, Ponik. Ostatnia, najmłodsza grupa to toponimy noszące ślady polskich procesów fonetycznych lub/i mające specyficzne polskie sufiksy słowotwórcze, np. Dąbrowa, Bród, Chełm. Większość obcych nazw geograficznych w Polsce stanowią germanizmy, są one typowe dla zachodniej i północnej Polski jako spuścizna historyczna (np. Grunwald, Olsztyn, Malbork). Występują też na południu Polski jako pamiątka po niemieckich osadnikach, którzy napływali na te ziemie od XIII wieku (np. Czorsztyn, Grybów, Łańcut). Na wschodnich rubieżach Polski spotyka się nazwy o rodowodzie wschodniosłowiańskim (np. Hrubieszów, Horodło, Siemiatycze). Obecność części z nich tłumaczy się kolonizacją wołoską, czyli napływem operujących językiem ukraińskim pasterzy, którzy sprowadzali się do Polski, Czech i na Słowację od XIV do XVII wieku, stąd na pograniczu polsko-czesko-słowackim powtarzające się toponimy (np. Krynica, Magura, Strążyska). Północno-wschodnia Polska cechuje się zaś toponimami o pochodzeniu bałtyckim (staropruskim, jaćwieskim, litewskim), co widać w takich nazwach, jak np. Mamry. Na nazewnictwo geograficzne ma też wpływ miejscowy dialekt (np. Żory na Śląsku i Żaryw okolicach Częstochowy, Redłowo na Pomorzu i Radłowo na południu Polski).
Nazwy geograficzne w Polsce dzieli się ze względu na miejsce (nazwy topograficzne, kulturowe, dzierżawcze, relacyjne), grupy ludzi (nazwy rodowe, służebne, etniczne), naturalnych cech terenu (ukształtowanie, rodzaj gleby, położenie w stosunku do rzeki, charakterystyczna roślinność, zwierzęta), związane z działalnością człowieka — fizyczną, społeczną i duchową. Autorem najpowszechniej przyjmowanej polskich klasyfikacji toponimów jest Witold Taszycki.
Zwraca się uwagę na to, że nazewnictwo stanowi ważny element kulturowej identyfikacji, kiedy wskazuje na pochodzenie zamieszkującej ludności (np. Niemce), patrona (np. Zamość, Radziwiłłów), wiodące zajęcia mieszkańców (np. Piekary) czy wartość pamiątkową (np. Kopiec Kościuszki w Krakowie). Szczególną rolę w tym kontekście odgrywają mikrotoponimy, które nadają obiektom geograficznym mieszkańcy, dający w ten sposób wyraz wyznawanym przez siebie wartościom.
[M.S.]

Literatura:
Cieślikowa, Aleksandra, Czopek-Kopciusz, Barbara (red.) Toponimia i oronimia. Kraków: Wydawnictwo Naukowe DWN, 2001.
Wolnicz-Pawłowska, Ewa, Szulowska, Wanda. Przewodnik toponimiczny. Część II. Opracowywanie językowe nazw. Warszawa: Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2003.