GENIUS LOCI

Łaciński termin, znaczący dosłownie „duch miejsca”; w mitologii rzymskiej pomniejsze bóstwo opiekujące się określonym miejscem; w kontekście krajobrazu pojęcie to używane jest na określenie niepowtarzalnego charakteru danego miejsca i towarzyszącej mu atmosfery.

Pojęcia genius loci w odniesieniu do architektury krajobrazu (sztuki ogrodowej) po raz pierwszy użył XVIII-wieczny poeta angielski Alexander Pope (ang. genius of the place). Jego zdaniem projektant ogrodu winien dostosować swój projekt do ducha miejsca, wynikającego z warunków naturalnych panujących na obszarze, na którym zamierza założyć ogród.

Ducha miejsca nie trzeba jednak rozumieć wyłącznie w sposób naturalistyczny. Może on być wynikiem kulturowej historii danego miejsca, na którą składają się rozmaite wydarzenia, które się w nim rozgrywały oraz ich ślady. W tym sensie ideę genius loci można powiązać z ideą krajobrazu-palimpsestu. Duch miejsca jest zatem ściśle związany z tożsamością danego miejsca, decyduje o jego odrębności czasowej i przestrzennej od innych miejsc (Gutowski). Stanowi on także czynnik, który odróżnia miejsce jako punkt lub obszar posiadający określone znaczenia i wartości od homogenicznej przestrzeni.

Rozumiany w sposób obiektywny jako zespół materialnych i niematerialnych właściwości danego miejsca, genius loci jest postrzegany jako ważny czynnik, który w swych projektach powinni uwzględniać architekci krajobrazu, gdyż brak poszanowania dla swoistości danego miejsca może skutkować niedopasowaniem projektu do jego lokalizacji.

We współczesnej literaturze daje się zauważyć semantyczne przesunięcie, wskutek którego genius loci zaczęto pojmować jako wyczucie miejsca (ang. sense of place), tj. zdolność do uchwytywania cech danego miejsca przez ludzi, do emocjonalnego i intelektualnego reagowania na określone miejsca. W takim ujęciu duch/wyczucie miejsca „leży” po stronie człowieka doświadczającego swojego otoczenia i stanowi istotne zagadnienie w obrębie geografii humanistycznej (Relph). Umożliwione wyczuciem właściwe odczytanie ducha miejsca jest przy tym traktowane jako warunek działania etycznego, zarówno ze strony architektów krajobrazu, jak i użytkowników danego miejsca.

Obiektywne i subiektywne rozumienie genius loci nie stoją ze sobą w sprzeczności. Można bowiem uznać, że opisując miejsca, nieuchronnie zawieramy w swoich opisach coś, co nie jest ani zestawem cech owych miejsc, ani naszymi uczuciami (Brook). Z tego względu ideę ducha miejsca można wiązać z koncepcją atmosfer, subiektywno-obiektywnych cech miejsc (Böhme).
[M.S.]

Literatura:
Böhme, Gernot. Filozofia i estetyka przyrody w dobie kryzysu środowiska naturalnego, tłum. Jarosław Merecki. Warszawa: Oficyna Naukowa, 2002.
Brook, Isis. „Can »spirit of place« be a guide to ethical building?” W: Ethics and the built environment, red. Warwick Fox, 139-151. London: Routledge, 2000.
Gutowski, Bartłomiej (red.) Fenomen genius loci: tożsamość miejsca w kontekście historycznym i współczesnym. Warszawa: Pałac w Wilanowie, 2009.
Relph, Edward. www.placeness.com/sense-of-place-an-overview.