EKOLOGIA KRAJOBRAZU

Subdyscyplina naukowa badająca w ujęciu holistycznym i systemowym przestrzenną strukturę krajobrazu, jego elementy i relacje pomiędzy nimi oraz funkcje pełnione w procesach ekologicznych.

Termin „ekologia krajobrazu” wprowadził w latach 30. XX wieku niemiecki biolog i geograf Carl Troll. Inspirowany fotografią lotniczą prezentował podejście inkluzyjne, definiując przedmiot badań ekologii krajobrazu jako funkcjonalną analizę treści krajobrazu i zmieniających się zależności pomiędzy nimi z uwzględnieniem wpływu człowieka na tę dynamikę. Podobne intuicje prezentował rosyjski badacz Władimir Sokaczow, który w latach 40. XX w. zaproponował termin „geobiocenologia”.
Ekologia krajobrazu osadzona jest silnie w dwóch dyscyplinach: geografii i biologii. Z punktu widzenia tej pierwszej mówi się zazwyczaj o geoekologii, badającej całościowo krajobraz i aktywność człowieka, natomiast perspektywa tej drugiej uwzględnia geobiocenologię lub bioekologię, akcentujące procesy ewolucyjne. Z racji wzrostu roli czynników antropogenicznych, tj. działalności i obecności człowieka na całym globie, coraz większe znaczenie w obrębie ekologii krajobrazu zyskują nauki humanistyczne. Badaniem skupiającym się na działalności społecznej w odniesieniu do warunków przyrodniczych zajmuje się ekologia człowieka, natomiast ekologia zwierząt – krajobrazem związanym z analizą terytorializmu u zwierząt. Międzynarodowe Towarzystwo Ekologii Krajobrazu (IALE) podkreśla wagę czynników biofizycznych i społecznych w kreowaniu różnorodności krajobrazowej. Z tego powodu badania ekologii krajobrazu z założenia mają charakter inter- i transdyscyplinarny, choć jednocześnie opierają się na własnych podstawach teoretycznych i metodologicznych. Ekologia krajobrazu pomaga formułować postulaty służące kształtowaniu i użytkowaniu środowiska, w czym pośredniczą takie dziedziny jak architektura krajobrazu, planowanie przestrzenne, leśnictwo czy ochrona przyrody.
W obrębie ekologii krajobrazu wyróżnia się kilka perspektyw w zależności od głównego obiektu analiz. Pietrzak wskazuje cztery obszary: globalny, sytuujący krajobraz w kontekście przyrody w ogóle i jej zróżnicowania; geokompleksowy, badający kompleksy przyrodnicze, definiowane jako systemy powiązanych geokomponentów; strukturalno-funkcjonalny, skupiający się na zmiennych czasoprzestrzennych; ekosystemowy, pojmujący krajobraz jako przestrzenny odpowiednik ekosystemu. Można także wskazać podział na podejścia: geograficzno-krajobrazowo-ekologiczne, (eko)systemowe, geoekologiczne, przestrzenno-ekologiczne oraz enwiromentalne (aplikacyjne).
Kluczowe założenia ekologii krajobrazu dotyczą krajobrazowych wzorów i struktur przestrzennych, takich jak układy miejskie, wiejskie czy obszary dzikie. Chodzi nie tylko o to, jak duży udział ma określony komponent w przestrzeni, ale również o to, jak jest zorganizowany. Odmienna charakterystyka układów, generowanych i przekształcanych zarówno siłami przyrody, jak i człowieka, wpływa na procesy ekologiczne, których wyjaśniania szuka się różnicując skale – od mikroekologii badającej mszyce i pszczoły po makroekologię operującą wielkościami kontynentalnymi. Najważniejsze w wybraniu skali jest ustalenie relacji pomiędzy przestrzenną heterogenicznością a zachodzącymi w niej procesami lub interesującą dla badania zmienną.
Ekologia krajobrazu wyróżnia cztery czynniki kształtujące wzory przestrzenne: szablony abiotyczne, interakcje biotyczne, wykorzystywanie terenu przez ludzi oraz zakłócenia i sukcesje wegetatywne.
Do czynników abiotycznych zalicza się: klimat, rozumiany jako trwałe i utrzymujące się dla danego regionu warunki pogodowe, ukształtowanie terenu pojęte jako formy geologiczne, np. doliny, równiny i wzgórza powstałe w wyniku procesów geologicznych i geomorfologicznych, które razem z klimatem wpływają na strukturę gleby i rodzaj ekosystemu.
Interakcje biotyczne obejmują rozmaite relacje w obrębie gatunków roślinnych i zwierzęcych oraz między nimi. Interakcje mogą prowadzić do dominacji i homogenizacji. Jeśli dominujący gatunek decyduje o wzorze przestrzennym, mówi się wówczas o nim jako o gatunku podstawowym, jakim jest np. koralowiec dla tropikalnej linii brzegowej. Istnieją też tzw. inżynierowie ekosystemów: jednym z nich jest bóbr, który budując tamy i podnosząc poziom wody zmienia otaczający jego siedlisko habitat.
Używanie terenu przez człowieka dotyczy sposobów i celów wykorzystywania jego zasobów, np. w przemyśle, rekreacji lub mieszkalnictwie. Choć wpływ człowieka na ekologię krajobrazu sięga prehistorii, to dopiero w epoce nowoczesnej nastąpiła decydująca zmiana charakteru biosfery lądowej na skutek działalności człowieka.
Ostatnia grupa czynników to zakłócenia i sukcesja roślinna. Zakłócenie to incydentalne zdarzenie, zaburzające ekosystem poprzez zmiany w dostępności zasobów czy strukturze populacji, takie jak pożary czy wybuchy wulkanów.
Wiodącym czasopismem ujmującym całościową tematykę ekologii krajobrazu jest Landscape Ecology, wydawane nieprzerwanie od 1987 roku. Jego obecny redaktor, Jianguo Wu, określił 10 głównych tematów ekologii krajobrazu: (1) relacja wzór (struktura przestrzenna) – proces – skala, (2) ciągłość i fragmentacja krajobrazu, (3) skala i skalowanie, (4) analiza przestrzenna i modelowanie krajobrazu, (5) zmiany dotyczące używania terenu oraz jego form pokrycia, (6) wpływy historii i dziedzictwa krajobrazu, (7) interakcje pomiędzy zmianami klimatycznymi a krajobrazem, (8) usługi ekosystemowe w zmieniającym się krajobrazie, (9) zrównoważenie krajobrazu, (10) precyzja szacowania i analiza ryzyka.
[Ł.P.]

Literatura:
Balon, Jarosław. „Porządki Przestrzenne – Syntetyczna Wizja Krajobrazu. Spatial Orders – a Synthetic Vision of Landscape”. Landscape XXIII (2009): 61–70.
Cadenasso, Mary L., Steward, T. A. Pickett. „Cities and the Environment Urban Principles for Ecological Landscape Design and Management”. Cities and the Environment 1(2008): 1–16.
Forman, Richard T.T. „Some General Principles of Landscape and Regional Ecology”. Landscape Ecology 10 (1995): 133–42.
Gobster, Paul H., Nassauer, Joan I., Daniel, Terry C., Fry, Gary. „The Shared Landscape: What Does Aesthetics Have to Do with Ecology?” Landscape Ecology 22 (2007): 959–72.
Pietrzak, Maciej. „Ekologia krajobrazu jako nauka – między teorią a praktyką”. W Ekologia krajobrazu I ekorozwój, red. Aleksandra Kowalczyk. Bydgoszcz: Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, 2001.
Richling, Andrzej. „Perspektywy Rozwoju Ekologii Krajobrazu.” Problemy Ekologii Krajobrazu 23 (2009): 1–10.
Richling, Andrzej. Solon, Jerzy. Ekologia krajobrazu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011.
Turner, Monica G., Gardner, Robert H., O´Neil, Robert V. Landscape Ecology in Theory and Practice: Pattern and Process. New York: Springer, 2015.
Wiens, John A., Milne, Bruce T. „Scaling of ‘Landscapes’ in Landscape Ecology, Or, Landscape Ecology from a Beetle’s Perspective”. Landscape Ecology 3 (1989): 87–96.
Wu, Jianguo. „Key Concepts and Research Topics in Landscape Ecology Revisited: 30 Years after the Allerton Park Workshop”. Landscape Ecology 28 (2013): 1–11.