DZIEDZICTWO KULTUROWE (KULTURALNE)

Zasób dóbr kultury (m.in. architektury, sztuki, stanowisk archeologicznych i artefaktów, pamiątek, twórczości ludowej, kompleksów zabytkowych) podlegających ochronie prawnej.

Pojęcie prawne zaproponowane w Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyjętej w Paryżu 16 listopada 1972 r., ratyfikowanej przez stronę polską 30 września 1976 r.
Dziedzictwo kulturowe stanowi główny przedmiot zainteresowania studiów nad dziedzictwem (heritage studies). Za dziedzictwo kulturowe uważa się: 1) zabytki: dzieła architektury, monumentalnej rzeźby lub malarstwa, elementy i budowle o walorach archeologicznych, napisy, groty i zgrupowania tych elementów mające wyjątkową powszechną wartość z perspektywy historii, sztuki lub nauki; 2) zespoły: budowli oddzielnych lub łącznych, które ze względu na swą architekturę, jednolitość lub zespolenie z krajobrazem mają wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki; 3) miejsca zabytkowe: dzieła człowieka lub wspólne dzieła człowieka i przyrody, jak również strefy, a także stanowiska archeologiczne mające wyjątkową powszechną wartość historyczną, estetyczną, etnologiczną lub antropologiczną. Do wyróżnionych form dóbr kultury stanowiących dziedzictwo kulturowe należą rezerwaty, kompleksy i stanowiska archeologiczne, dzieła sztuk pięknych, dzieła sztuki stosowanej i ludowej, kompleksy i parki etnograficzne, historyczne miejsca i układy zabytkowe, zabytkowe parki i architektura krajobrazu, dziedzictwo przemysłowe, dokumentalne i audiowizualne, a także tradycje ustne i języki, literatura, muzyka, pieśni i taniec, tradycje kulinarne i etnologiczne, ludowe zabawy i sporty, zwyczaje, rytuały, ceremoniały i wierzenia. Dziedzictwo kulturowe obejmuje zatem swoim zakresem dziedzictwo materialne (chronione w prawie europejskim Konwencją Paryską, w prawie polskim przede wszystkim ustawą o ochronie i opiece nad zabytkami z dn. 23 lipca 2003 r.) oraz dziedzictwo niematerialne (chronione w prawie europejskim Konwencją UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego przyjętą w Paryżu 23 października 2003 r., w prawie polskim do tej pory nieuwzględnione).
Wyjątkowe przykłady dziedzictwa kulturowego są wpisywane na Listę Światowego Dziedzictwa (World Heritage List) opracowywaną przez Komitet Światowego Dziedzictwa (World Heritage Committee). Członkowie komitetu, reprezentujący 21 państw-sygnatariuszy Konwencji Paryskiej, uznają za szczególnie reprezentatywne dobra kultury takie obiekty, które posiadają powszechną wartość i spełniają co najmniej jedno z następujących kryteriów: 1) reprezentują arcydzieło ludzkiego geniuszu twórczego; 2) przedstawiają ważną wymianę ludzkich wartości na przestrzeni dziejów lub w obszarze danego regionu świata w zakresie rozwoju architektury lub technologii, w sztukach monumentalnych, urbanistyce lub projektowaniu krajobrazu; 3) prezentują unikatowe albo przynajmniej wyjątkowe świadectwo tradycji kulturowej, właściwej dla istniejącej albo minionej cywilizacji; 4) stanowią szczególny przykład typu budowli, zespołu architektonicznego lub technologicznego albo krajobrazu ilustrującego ważny etap (lub etapy) w historii ludzkości; 5) stanowią szczególny przykład tradycyjnego ludzkiego osadnictwa, zagospodarowania ziemi lub morza, reprezentatywny dla danej kultury (lub kultur), albo ludzkiej interakcji ze środowiskiem, szczególnie jeśli jest ono zagrożone wskutek nieodwracalnej zmiany; 6) pozostają w bezpośrednim lub namacalnym związku z wydarzeniami lub żywą tradycją, pomysłowością lub wierzeniami albo z dziełami artystycznymi lub literackimi o wyjątkowym uniwersalnym znaczeniu (przy czym komitet uznaje, że to kryterium powinno być stosowane w połączeniu z innymi kryteriami). Obecnie wpisanych na listę światowego dziedzictwa jest 815 obiektów kultury materialnej.
Niematerialne formy dziedzictwa kulturowego wprowadza się natomiast do 3 rejestrów, liczących obecnie 429 wpisów: listy niematerialnego dziedzictwa kulturowego wymagającego pilnej ochrony, listy reprezentatywnej niematerialnego dziedzictwa kulturowego oraz rejestru programów, projektów i działań mających na celu ochronę niematerialnego dziedzictwa kulturowego („Rejestr Najlepszych Praktyk”).
Obszerną definicję dziedzictwa kulturowego, korespondującą z rozróżnieniem dziedzictwa kulturowego materialnego i niematerialnego, podaje Jan Pruszyński: dziedzictwo kulturowe to „zasób rzeczy nieruchomych i ruchomych wraz ze związanymi z nim wartościami duchowymi, zjawiskami historycznymi i obyczajowymi uznawanymi za podstawę ochrony prawnej dla dobra konkretnego społeczeństwa i jego rozwoju oraz dla przekazania ich następnym pokoleniom, z uwagi na zrozumiałe i akceptowane wartości historyczne, patriotyczne, religijne, naukowe i artystyczne, mające znaczenie dla tożsamości i ciągłości rozwoju politycznego, społecznego i kulturalnego, dowodzenia prawd i upamiętniania wydarzeń historycznych, kultywowania poczucia piękna i wspólnoty cywilizacyjnej” (Pruszyński 2001, 50).
Zbigniew Kobyliński określa dziedzictwo kulturowe jako część dawnych dóbr kultury, która została uznana za wartościową przez kolejne pokolenia i dzięki temu przetrwała do czasów współczesnych. Dziedzictwo kulturowe stanowi zasób ograniczony, nieodnawialny i narażony na zniszczenie, będący przedmiotem własności wspólnej, pozostającym w domenie interesu publicznego. Aby zostać uznanym za element dziedzictwa kulturowego, dany obiekt musi posiadać wartość poznawczą i emocjonalną, często definiowane jako „wartość historyczna/zabytkowa”.
Podstawy wartościowania materialnych przykładów dziedzictwa kulturowego sformułował pod koniec XIX wieku Alois Riegl, wyróżniając następujące wartości decydujące o statusie obiektu jako dobra kultury: wartość historyczna, wartość starożytnicza (starożytna), wartość pomnikowa.
[M.St.]

Literatura:
Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego z 16 listopada 1972 r. (Dz.U. 1976 nr 32 poz. 190, tzw. Konwencja Paryska).
Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2014 poz. 1446).
Kobyliński, Zbigniew. „Czym jest, komu jest potrzebne i do kogo należy dziedzictwo kulturowe?” Mazowsze. Studia regionalne 7 (2011): 21-47.
Piwocki, Ksawery. Pierwsza nowoczesna teoria sztuki: poglądy Aloisa Riegla. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970.
Pruszyński, Jan. Dziedzictwo kultury Polski: jego straty i ochrona prawna. Kraków: Kantor Wydawniczy „Zakamycze”, 2001.
Szafrański, Wojciech, Zalasińska, Katarzyna (red.) Wokół problematyki prawnej zabytków i dzieł sztuki: praca zbiorowa. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2009.
West, Susie (red.) Understanding heritage in practice. Manchester: Manchester University Press, 2010.
Zeidler, Kamil. Prawo ochrony dziedzictwa kultury. Warszawa: Oficyna Wolters Kulwer Business, 2007.