Archiwa: Słownik

This is the example custom post type

USTAWA O OCHRONIE PRZYRODY

Posted on styczeń 4, 2019 by admin -

Główny akt prawny „określający cele, zasady i formy ochrony przyrody żywej i nieożywionej oraz krajobrazu” (art. 1) uchwalony 16 kwietnia 2004.

Ustawa definiuje ochronę przyrody jako zachowywanie przyrody, zrównoważone użytkowanie i odnawianie jej, przy czym przyjmuje, że na przyrodę składają się: dziko występująca flora i fauna, flora i fauna objęta ochroną gatunkową, zwierzęta wędrowne, siedliska przyrodnicze, siedliska rzadkich gatunków zagrożonych wyginięciem, zieleń w miastach i wsiach, zadrzewienia, a także krajobraz.
Celem ochrony tak rozumianej przyrody jest utrzymanie procesów i stabilności ekosystemów, zachowanie bioróżnorodności, dziedzictwa geologicznego i paleontologicznego, zapewnienie ciągłości istnienia gatunków flory i fauny oraz ich siedlisk, utrzymywanie lub przywracanie właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych oraz pozostałych składników przyrody, kształtowanie właściwych postaw obywateli wobec przyrody przez działania edukacyjne i promocyjne. Ochroną przyrody jest także ochrona zieleni miejskiej i wiejskiej, zadrzewień oraz walorów krajobrazowych.
Jako formy ochrony przyrody ustawa wyróżnia m.in.: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, pomniki przyrody, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe.
Ustawa definiuje także ochronę krajobrazową („zachowanie cech charakterystycznych danego krajobrazu”) oraz szczególnie istotne elementy krajobrazu: oś widokową („wyobrażalna prosta kierująca wzrok na charakterystyczne elementy zagospodarowania terenu lub terenów”), przedpole ekspozycji („rozległe poziome płaszczyzny, w szczególności zbiorniki wodne, zbocza lub płaskie dna dolin, umożliwiające ekspozycję panoram”), punkt widokowy („miejsce lub punkt topograficznie wyniesiony w terenie, z którego układ wizualny obszaru widzenia dla obserwatora jest szeroki i daleki”). Definiuje także walory krajobrazowe, którymi są „wartości przyrodnicze, kulturowe, historyczne, estetyczno-widokowe obszaru oraz związane z nimi rzeźbę terenu, twory i składniki przyrody oraz elementy cywilizacyjne, ukształtowane przez siły przyrody lub działalność człowieka”. Za rodzaj krajobrazu ustawa uznaje także środowisko naturalne („krajobraz wraz z tworami przyrody nieożywionej oraz naturalnymi i przekształconymi siedliskami przyrodniczymi z występującymi na nich roślinami, zwierzętami i grzybami”).
[M.S.]

Literatura:

Ustawa o ochronie przyrody z dn. 16 kwietnia 2004 r.
Bar, Magdalena, Bukowski, Zbigniew, Jendrośka, Jerzy. Leksykon prawa ochrony środowiska. Warszawa: Kluwers, 2012.
McLean-Ciechanowicz, Janina. Prawo i polityka ochrony środowiska. Warszawa: Kluwers, 2010.
Pchałek, Marcin, Rakoczy, Bartosz. Wybrane problemy prawa ochrony środowiska. Warszawa: Kluwers, 2010.

PAMIĘĆ KRAJOBRAZU

Posted on listopad 15, 2018 by admin -

Interpretacyjne ujęcie krajobrazu z perspektywy procesów pamięci i zapomnienia, przebiegających w rzeczywistości kulturowej i społecznej, lecz pozostawiających ślad symboliczny lub materialny (fizyczny, topograficzny) w krajobrazie kulturowym.

Pamięć krajobrazu nie jest tożsama z miejscami pamięci w terminach wprowadzonych przez Norę ani też ze zinstytucjonalizowaną pamięcią historyczną wyrażającą się w „inskrypcjach” takich, jak zabytki, tablice pamiątkowe, pomniki etc. Jest efektem odróżnienia tego, co historyczne (materialnie, chronologicznie, oficjalnie) od pamięci (żywej, spontanicznej, nieciągłej), otwartej na dialektykę wspomnienia i zapomnienia. Dotyczy ludzi, rzeczy, miejsc i zdarzeń, które w swoim czasie były mniej czy bardziej istotne, lecz współcześnie nie stanowią już przestrzeni doświadczenia. Choć wiedza o nich jest ograniczona, pozostawiły one ślad w rzeczywistości społeczno-kulturowej, oddziałującej na kształtowany przez człowieka krajobraz (w postaci wytyczonej drogi, posadzonego drzewa, fundamentów domu, krzyża na rozstajach dróg, etc.). Tak rozumiana pamięć posiada ograniczoną ważność czasową, będącą wynikiem następujących po sobie pokoleń i stopniowego zawężania tego, co społeczność pamięta z najdalszej przeszłości (Halbwachs). Zapomniane mogą zostać wydarzenia, ludzie, rzeczy, a nawet praktyki rytualne.
Pamięć krajobrazu jest ahistoryczna, wymyka się chronologii i ciągłości narracji, wyraża się w tym, co niewerbalne, przekazywane w sposób nieuświadomiony i najczęściej milczący. Pamięć krajobrazu przejawia się poprzez procesy naturalne, które obejmują przeszłość ludzi i ich codzienne sprawy, rzeczy i zdarzenia, które nie posiadając przełomowego, historycznego znaczenia, nie trafiły do porządku historycznego, podlegając czasowi naturalnemu. Pamięć krajobrazu wyraża się w krajobrazie kulturowym, w którym to, co zapomniane, kumuluje się, przybierając formy symbolicznego lub materialnego palimpsestu.
Z tej perspektywy, krajobraz nabiera znaczenia rezerwuaru przeszłego życia i medium pamięci: w nim osadza się to, co człowiek porzucił lub o czym zapomniał. Dotyczy to dzieł i działań wypracowanych jednostkowo lub wspólnotowo. Jako taki, krajobraz przypomina pamięć magazynującą (Assmann), gromadzącą nieaktywne treści (to, co zapomniane, wyparte, wykluczone), dla której dialektycznym przeciwieństwem jest żywa, aktualna pamięć funkcjonalna. Pamięć magazynująca obejmuje to, co w określonym czasie zostało zgromadzone i zapomniane, co jednak może zostać wskrzeszone przez pamięć funkcjonalną, która ponownie nadaje temu ważność. Momentem tym mogą być badania źródłowe przywracające pamięć o czymś lub o kimś (np. badania genealogiczne), przełomowe odkrycie archeologiczne (np. Biskupin), odtworzenie dawnych zwyczajów i obrzędów (np. noc świętojańska). Mogą to być również „narzędzia mnemotechniczne”, takie jak rytuały upamiętniające, do których odwołuje się Connerton, czyli zespół tradycji i praktyk rytualnych, które wchłonęły część wspólnotowych, od wieków nieaktywnych, lecz przechowywanych w formie opowieści, wspomnień przekształconych w legendy i przypowieści. W gestach rytualnych zawiera się „przypomnienie”, które w formie per formatywnej, jako ucieleśniony rytuał, przenika do obrzędów, świąt, ustanowionych praktyk, scalających więzią pokolenia.
Z perspektywy pamięci krajobrazu na uwagę zasługuje wprowadzony przez Connertona rodzaj pamięci określonej przez niego jako locus. To pamięć osób zamieszkujących dane miejsce i doświadczających je „wewnętrznie”, co oznacza, że ma ona charakter „ucieleśniony”, wiąże się z formą obcowania z tym, co zachował czas i pozostawił we wspomnieniu. – Jej nośnikiem stają się ciało, nawyki i gesty. To pamięć, która znalazła schronienie w zwyczajach, umiejętnościach przekazywanych przez niepisane tradycje, w zbiorze wewnętrznej samowiedzy, w naturalnych odruchach i głęboko zakorzenionych wspomnieniach, które nie przynależą do jednostki, tylko do wspólnoty. Pamięć gestów i rytuałów to działania współkształtujące krajobraz kulturowy.
Materialność pamięci krajobrazu wyraża się poprzez ślady, jawne i niejawne, które przechwycone przez naturę zaczynają podlegać procesom naturalnym (dom popada w ruinę, grodzisko staje się formą topograficzną itd.). Pozostaje po nich jedynie ślad w krajobrazie: „obraz pamięci niejawnej” (Assmann), odsyłający wprost do krajobrazu, w którym przejawia się w sposób bardziej lub mniej czytelny to, co zapomniane. Krajobraz pełen jest śladów poprzednich pokoleń, które to ślady, o ile nie są aktualizowane, stają się nieczytelne. Człowiek ma umiejętność ich rozpoznania i odczytania: bez tego krajobraz pozostaje „niemy”, a jego postrzeganie nie jest w stanie sięgnąć do źródeł, skazując go na bycie zaledwie estetyczną powierzchnią. To rodzaj nie-pamięci, która dotyka miejsc, ludzi, zdarzeń, lecz osadza się w krajobrazie, sam krajobraz czyniąc nośnikiem pamięci: to on przechowuje „wspomnienie” w postaci śladów dawnej aktywności człowieka. Taki charakter mają m. in. krajobrazy bogate w archeologiczne sedymenty, których nie obejmuje ani pamięć kulturowa, ani indywidualne wspomnienie.
Pamięć krajobrazu to rodzaj pamięci, która nie opiera się na wspomnieniach, trudno szukać jej umiejscowienia w pamięci zbiorowej, a jednak może ona przyjąć formę narracyjną. Możliwe jest to dzięki pamięci niepodmiotowej, wyrażającej się poprzez ślady czytelne w topografii, ruinach, a nawet roślinności, czyli tych elementach, które już zatraciły swój związek z aktywnością człowieka, chociaż to on stanowi ich źródło i przyczynę. Nie-ludzka pamięć krajobrazu wyraża się w jego topografii geograficznej i symbolicznej, ukształtowaniu terenu oraz wyobrażeniach kulturowo i symbolicznie wiązanych z danymi przestrzeniami.
[B.F.]

Literatura:
Assmann, Aleida. Przestrzenie pamięci. Formy i przemiany pamięci kulturowej. W: Syriusz-Wolska M. (red.), Pamięć zbiorowa i kulturowa, Kraków: Universitas, 2009.
Connerton, Paul. Jak społeczeństwa pamiętają. Przeł. M. Napiórkowski. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2012.
Frydryczak, Beata. Krajobraz. Od estetyki the picturesque do doświadczenia topograficznego. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2013.
Frydryczak, Beata. Lednicki krajobraz pamięci historią opisany. W: Krajobrazy regionu. Studium interdyscyplinarne Ziemi Gnieźnieńskiej, Łódź: Przypis, 2017.
Halbwachs, Maurice. Społeczne ramy pamięci. Przeł. M. Król, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008.
Ingold, Tim. Czasowość krajobrazu. Przeł. B. Frydryczak. W: Frydryczak, B., Angutek, D. (red.) Krajobrazy. Antologia tekstów. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2014
Ingold, Tim. The Perception of the Environment, Essays on Livelihood, Dwelling and Skill, London – New York: Psychology Press, 2000.
Olwig, Kenneth R. Landscape, Nature, and the Body Politics. From Britain Renaissance to America’s New World. Wisconsin: Wisconsin University Press, 2002.
Ricoeur, Paul. Pamięć, historia, zapomnienie. Przeł. J. Margański. Kraków: Universitas, 2006.
Sauer Carl. Land and Line. A selection from the Writings of Carl Ortwin Sauer, Berkeley & Los Angeles: University of California Press, 1967.
Tilley, Christopher. Praktykowanie krajobrazu. Przeł. D. Stadnik. W: Frydryczak, B., Angutek, D. (red). Krajobrazy. Antologia tekstów. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2014.
Tilley, Christopher. A Phenomenology of Landscape. Places, Paths, and Monuments, Oxford: Berg Publishers, 1994.

BIOGRAFIA KRAJOBRAZU

Posted on listopad 15, 2018 by admin -

Podejście teoretyczne i metoda, która bada dynamikę wzajemnej relacji ludzi i krajobrazów w czasie, włączając w proces rekonstrukcji biografii wymiary materialne, społeczno-kulturowe i psychiczne krajobrazu kulturowego.

Termin „biografia krajobrazu” po raz pierwszy zagościł w obszarze geografii humanistycznej za sprawą eseju Marwyna Samuelsa pt. „The Biography of Landscape” w tomie „The Interpretation of Ordinary Landscapes” (Meinig, 1979) i odnosił się do roli jednostki w kształtowaniu krajobrazu. Odwołując się do przykładów Nowego Jorku czy Szanghaju, Samuels obnażał niewystarczalność wyjaśnień opartych na anonimowych danych ekonomiczno-demograficznych i dowartościowywał znaczenie wpływowych jednostek oraz elit na wytwarzanie i rozumienie krajobrazu. Ludzie, przekonywał, zamieszkując pewne miejsca, odciskają w nich ślady swojego życia, wyznawane wartości i marzenia. Planowanie, wizje i dizajn nazywał impresywnością krajobrazu, rozumiejąc „impresywność” w sensie zarówno „wrażenia”, jak i „odbicia” czy „śladu” (landscapes of impression), natomiast jego wyraz, materialne realizacje i przestrzenne przekształcenia określił mianem „ekspresywność krajobrazów” (landscapes of expressions). Koncepcja Samuelsa nie zyskała jednak uznania i zniknęła z akademickich debat do lat dziewięćdziesiątych, kiedy zaczęto ją rehabilitować i na nowo odkrywać na gruncie badań geograficznych i ekologicznych.
Dużo ważniejsze znaczenie dla krystalizacji koncepcji biografii krajobrazu mieli jednak archeologowie, których zainspirowały antropologiczne badania nad kulturą materialną. Nowe znaczenie podejściu do obiektów materialnych nadał zbiór tekstów wydany w postaci książkowej pt. „The Social Life of Things. Commodities in Cultural Perspective”(Appadurai), a w szczególności tekst Kopytoffa „Kulturowa biografia rzeczy: utowarowienie jako proces”. Kopytoff zwrócił uwagę na zmieniające się znaczenie, wartość, funkcje i materialność obiektów w czasie. Przekonywał, że tak jak w przypadku ludzkich biografii, należy mówić o biografiach rzeczy. Przykładowo, biografię wybudowanego w Zairze szałasu, którego żywotność określa się na dziesięć lat, można zilustrować poprzez odmienne funkcje ze względu na okres jego istnienia. Na początku służy małżeństwu lub matce z dziećmi, później gościom albo wdowie, spotkaniom nastolatków, a na końcu, zanim zniszczą go całkowicie termity, jako obora dla kóz lub kurczaków. Kulturowa biografia rzeczy zaczęła stanowić inspirację dla archeologii, gdyż przenosiła punkt ciężkości z ujęć strukturalnych i tekstualnych na społeczno-materialną historię miejsc o różnych temporalnych i kulturowych zasięgach.
Biografia krajobrazu zaczęła zdobywać popularność w latach dziewięćdziesiątych w trakcie badań nad prehistorycznymi polami popielnicowymi (Roymans) i kamiennymi kręgami (Holtorf) czy średniowieczną nadreńską osadą (Kolen). Przykładowo Gillings i Polard w „The Avebury Project” wskazywali, że historia kamieni w pobliżu Avebury w Anglii, wykracza poza neolit, gdy utworzono z nich krąg. W prehistorii kamienie służyły jako rodzaj upamiętnienia: w ich pobliżu składano w dołach szczątki zmarłych. Znaczącą cezurę stanowiło nadejście chrześcijaństwa, gdy część kamieni – jako obiekty zagrażające nowemu porządkowi – zniszczono i zakopano, a także ich ponowne odkrycie w 1660 roku. Kolejnym istotnym momentem w biografii kamieni omawianych przez autorów projektu były konflikty, jakie obiekty te wywołały pomiędzy społecznością naukową, właścicielami ziemi a okoliczną ludnością, wreszcie zaś okres duchowych poszukiwań spod znaku New Age w latach 80. i 90. XX wieku. Archeologicznie zorientowane studia nad biografiami krajobrazów koncentrowały się na miejscu, obiekcie lub szczególnej cesze krajobrazu, śledząc formy ich transmisji i transformacji, jak również obumierania i odchodzenia w zapomnienie wraz z upływem czasu i sukcesją kolejnych pokoleń, które dostosowywały krajobraz do własnych celów i potrzeb.

Biografię krajobrazu można określić jako koncept, który bada znaki obecności wielu ludzkich generacji i autorów, nakładające się na siebie w formie palimpsestu. Badając poszczególne warstwy należy zwrócić uwagę nie tylko na materialne pozostałości, ale także ich wymiar społeczno-kulturowy. Z tego powodu można mówić o trzech wymiarach biografii krajobrazu. Pierwszy, fizyczny, badany przez tradycyjną geografię oraz empirycznie i pozytywistycznie nastawione poszukiwania można określić mianem materiobrazu (matterscape). Drugi, społeczny, ilustrujący niewidzialny świat wartości, norm i znaczeń, który przenika pierwszy wymiar krajobrazu nazywamy socjobrazem (socioscape) lub władzobrazem (powerscape). Trzeci, jednostkowy, badany przez psychologów środowiskowych, stanowi rezultat oddziaływania czynników genetycznych i środowiskowych na osoby, wpływając na sposób postrzegania i odczuwania krajobrazu, nazywany obrazem mentalnym (mindscape).
Biografia krajobrazu odsłania temporalny aspekt badań krajobrazowych i problem dynamizmu oraz statyczności. Nie ma krajobrazów nieporuszonych, choć pewne ich elementy (jak np. topografia) są bardzo odporne na przekształcenia. Adekwatniej jest zatem mówić o trwaniu w granicach zmian, gdyż horyzont czasowości krajobrazu odsłania jego dynamizm. Wolniej zmienia się poziom mórz, ukształtowanie wzgórz i dolin, niż kolorystyka i faktura pól, na których rolnik zasiewa i zbiera plony lub tworzy się ogrody lub arboreta.
Wśród czynników wpływających na dynamiczność np. krajobrazu miejskiego można wyróżnić wegetatywną sukcesję, anomalie i zarządzanie. Pierwszy sprawia, że większe, wolniej rosnące rośliny z czasem zaczynają dominować nad tymi mniejszymi. Anomalie, jak huragany, pożary czy powodzie, zmieniają strukturę ekosystemu i środowisko, np. przewracając stare, dominujące w krajobrazie drzewa. Z kolei zarządzanie, kierowane polityką publiczną, oddolnymi inicjatywami czy indywidualnymi, prywatnymi decyzjami wpływają na dynamizm krajobrazów.
O dynamizmie lub statyczności krajobrazów decyduje także czynnik subiektywny: fenomenologiczne doświadczanie. Pozwala ono zmienić sposób bycia i nastawienia do środowiska, a przez to wpływa na percepcję krajobrazu.
[Ł.P.]

Literatura:
Appadurai, Arjun. „Introduction. Commodities and the poliltics of value”. W The Social life of things. Commodities in cultural perspective, red. A. Appadurai, 3-63.New York: Cambridge University Press, 1986.
Buttimer Anne. „Grasping the Dynamism of Lifeworld”. .Annals of the Association of American Geographers, 66 (1976): 277–292.
Cadenasso Mary L., i Pickett Steward T.A. „Urban Principles for Ecological Landscape Design and Management: Scientific Fundamentals”. Cities and the Environment 2 (2008): 1–16.
Ingold, Timohty. „Czasowość krajobrazu”. W Krajobrazy: antologia tekstów, red. Beata Frydryczak i Dorota Angutek, przeł. B. Frydryczak, 141-64. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2014.
Kolen Jan, i Renes Hans. „Landscape Biographies: Key Issues”. W Landscape biographies: geographical, historical and archaeological perspectives on the production and transmission of landscapes, red. Jan Kolen, Hans Renes, i Rita Hermans, 21-47. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2015.
Kopytoff Igor. „Kulturowa biografia rzeczy: utowarowienie jako proces”. W Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej. Kontynuacje, red. M. Kempny i E. Nowicka, przeł. E. Klekot, 249-274. Warszawa: Wydawnictwo PWN, 2004.
Palang Hannes, Spek Theo, i Stenseke Marie. „Digging in the past: New conceptual models in landscape history and their relevance in peri-urban landscapes”. Landscape and Urban Planning 100 (2011): 344–46.
Roymans Nico, Gerritsen Fokke, Van der Heijden Cor, Bosma Koos, i Kolen Jan. „Landscape Biography as Research Strategy: The Case of the South Netherlands Project”. Landscape Research 34 (2009): 337–59.
Turner Monica G. „Disturbance and landscape dynamics in a changing world”. Ecology 91 (2010): s. 2833–49.

TOPOS

Posted on październik 25, 2018 by admin -

Termin oznaczający miejsce, a precyzyjniej miejsce wspólne (gr. tópos koinós, łac. locus communis). Obecne w pojęciach pokrewnych jak topofilia, topofobia, topografia, heterotopia itd.

Pojęcie topos pochodzi z dzieł Arystotelesa i w pierwotnym kontekście używane było na gruncie retoryki, gdzie oznaczało „zapasy i składy myśli” (Ziomek). Szczególnie popularne stało się ono w XX w. w dziedzinie historii i teorii literatury, gdzie zaczęło znaczyć tyle, co „motyw”,, „tematyka” czy „wątek”, np. topos arkadii. Niektórzy z toposem utożsamiali Jungowski archetyp lub mit. Termin odnosił się również do schematów obrazowych o ustalonych znaczeniach. Motywy literackie zaczęto ilustrować, w efekcie zyskiwały one stały kształt wizualny, zyskując z czasem pewną autonomiczność, jak późnoantyczna ikonografia Odysei czy późnośredniowieczne locus amoenus, miejsca rozkoszne, jak widoki zamkowych ogrodów z fontannami i kwiatami, gaje czy tereny myśliwskie (Białostocki).
Topos jest pojęciem stosowanym na gruncie wielu nauk szczegółowych i jego użycie wychodzi poza granice logiki, semiologii czy metodologii. W najbardziej podstawowym znaczeniu topos oznacza miejsce i w tradycji nauk społecznych jest przeciwstawiane z jednej strony przestrzeni (Tuan 1987), z drugiej natomiast nie-miejscu (utopos) lub heterotopii. Te ostatnie charakteryzuje nieautentyczność, uniformizacja i komercjalizacja, dlatego przeciwstawia się miejscom, obdarzonym według Heideggera duchem (genius loci), tożsamością czy historią.
Pojęcie topos przetrwało w swojej oryginalnym brzmieniu szczególnie wyraźnie w polu politycznym, w relacji do pary terminów utopii i antyutopii. Ten pierwszy pojawił się za sprawą książki Utopia (1516) Tomasza Morusa, przedstawiającego wyspę rządzoną wedle idealnego ustroju społecznego. Słowo „utopia” odznacza się pewną dwuznacznością – znaczy jednocześnie nie-miejsce (gr. ou-tópos) oraz dobre miejsce (eu- ou-tópos), jego użycie implikuje też przeświadczenie, że niemożliwe jest miejsce doskonałe (Czapliński). W ideę utopii wpisane było myślenie o ładzie totalnym, projektowaniu świata podporządkowanego rozumowi. Uwidoczniało się to w wielu przestrzennych skalach – tak w sztuce ogrodowej, jak modernistycznej urbanistyce i autorytarnym państwie. Najbardziej kompleksową, a zarazem przerażającą formę utopijnych działań urzeczywistniły XX wieczne totalitaryzmy, które zrodziły nurt antyutopijny oraz niewiarę w rozum i wielkie narracje (projekty).
Współcześnie urbaniści sugerują powrót do pojęcia utopii rozumianego krytycznie, jako wyobrażania i projektowania nie tylko dobrych i lepszych miejsc, ale również innych, alternatywnych topoi. Miejsca takie jak miasta, przestrzenie pracy i domu oraz związane z nimi wyobrażenia zakorzenione w malarstwie krajobrazowym (Cosgrove) stanowią odbicie porządku społecznego, indywidualnych myśli i ideologii, a jak sugestywnie przypomina krytyka marksistowska, feministyczna czy postkolonialna, nie jest to świat neutralny, ale niejednokrotnie zbudowany w oparciu o przemoc. Przebudowa świata, tworzenie alternatywnych topoi nabiera w tym świetle emancypującego charakteru.
[Ł.P.]

Literatura:
Białostocki, Jan. „Narodziny nowożytnego krajobrazu”. W Krajobrazy: antologia tekstów, red. Beata Frydryczak i Dorota Angutek, 195–204. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2014.
Cosgrove, Denis E. „Krajobraz i europejski zmysł wzroku – przyglądanie się naturze”, tłum. B. Frydryczak. W Krajobrazy: antologia tekstów, red. Beata Frydryczak i Dorota Angutek, 77–104. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2014.
Czapliński, Przemysław. „Nie miejsce”. W Modi memorandi: leksykon kultury pamięci, red. Magdalena Saryusz-Wolska i Robert Traba, 270–72. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2014.
Lewicka, Maria. „Miejsce”. W Modi memorandi: leksykon kultury pamięci, red. Magdalena Saryusz-Wolska i Robert Traba, 227–29. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2014.
Pinder, David. „In defence of utopian urbanism: imagining cities after the «end of utopia»”. Geografiska Annaler, Series B: Human Geography 84, nr 3–4 (2002): 229–41.
Tuan, Yi-Fi. Przestrzeń i miejsce, tłum. A. Morawińska. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1987.
Tuan, Yi-Fi. „Topofilia i środowisko”, tłum. J. Dworniczak. W Krajobrazy: antologia tekstów, red. Beata Frydryczak i Dorota Angutek, 291–312. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2014.
Ziomek, Jerzy. Retoryka opisowa. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2000.

SOCJOLOGIA PRZESTRZENI

Posted on październik 25, 2018 by admin -

Subdyscyplina socjologii badająca wielopoziomowe relacje zachodzące między przestrzenią a zbiorowościami ludzkimi.

Socjologia przestrzeni interesuje się m.in. wpływem norm społecznych na kształt przestrzeni i przestrzeni na normy społeczne, relacjami władzy i kontroli społecznej zachodzącymi w danej przestrzeni, kształtowanymi przez nią wzorami zachowań, nakazami i zakazami.
Wśród czynników antropogenicznych oddziałujących na kształt przestrzeni wskazuje się zarówno czynniki biologiczne (np. płeć i wiek), jak i społeczne (np. klasowe, majątkowe, religijne). Pierwsze mogą skutkować np. budową osobnych pomieszczeń dla kobiet i mężczyzn, zakazami przebywania w określonych przestrzeniach; drugie – zamkniętymi osiedlami czy decyzjami odnośnie do wznoszenia budynków o przeznaczeniu religijnym (np. odmowa zgody na budowę meczetu w krajach chrześcijańskich). Z drugiej strony, przestrzeń wpływa na relacje społeczne osłabiając lub wzmacniając więzi społeczne, zachęcając lub zniechęcając do interakcji (np. przestrzeń dospołeczniona i odspołeczniona [Hall]), wytwarzając relacje równowagi lub zależności (podległości), formalne lub nieformalne, integrujące lub dezintegrujące.
Zagadnienia omawiane przez socjologię przestrzeni to np. różnice w relacjach społecznych zachodzące między miastem a wsią (urbanizacja i kontrurbanizacja, problemy wynikające z nadmiernego zagęszczenia populacji, społeczności lokalne i globalne, [Giddens]), przestrzenią publiczną a prywatną („konsumpcja” przestrzeni zależy od tego, czy rozpoznajemy ją jako prywatną, czy publiczną, stopień rozpoznania zależy od naszej kompetencji kulturowej), przestrzenią a wartościami społecznymi, przestrzenią a rodziną, przestrzenią a socjalizacją (elity zamieszkują centra, przyczyniają się do rozwoju przestrzeni, masy zamieszkują obrzeża i hamują rozwój przestrzeni [Sjoberg]), rodzaj więzi powstających w przestrzeniach zamkniętych (klasztorach, więzieniach), kontrola społeczna, role społeczne (np. dom a miejsce pracy), sankcje i kary jako konsekwencje zachowań i postaw w określonych przestrzeniach, wpływ otoczenia materialnego na sposoby komunikacji (proksemika), zapobieganie przestępczości poprzez kształtowanie przestrzeni, tworzenie miejsc pamięci (Wallis). Socjologia przestrzeni traktuje przestrzeń jako społeczną, wytwarzaną w procesie zbiorowym i charakteryzowaną poprzez odniesienie do zbiorowych działań oraz społecznych wartości. Przestrzeń może być charakteryzowana poprzez pojęcie terytorium (zachowania terytorialne), granicy, dystansu. Analizy socjologii przestrzeni są wykorzystywane m.in. w badaniach międzykulturowych (Hofstede).
Socjologiczne analizy przestrzeni pojawiły się już u pierwszych przedstawicieli socjologii: Emile’a Durkheima (np. podział przestrzeni na sacrum i profanum oraz związane z tym podziałem typy postaw społecznych i zachowań), Maurice’a Halbwachsa (koncepcja pamięci kolektywnej), Maxa Webera (koncepcja miasta) czy w Szkole Chicagowskiej. Ta ostatnia zasłynęła między innymi całościową, społeczną koncepcją miasta traktowanego w kategoriach ekologicznych (tkanki społecznej) oraz z badań zależności zachodzących między określoną przestrzenią a działaniami jej użytkowników. Te natomiast wynikają z migracji, procesów adaptacyjnych (zarówno zgodnych z systemem aksjonormatywnym, jak i dewiacyjnych – np. przestrzenne zróżnicowanie kradzieży, włamań, zabójstw i innych form przemocy), procesów segregacji społeczno-przestrzennej, badaniach mechanizmu powstawania gett etnicznych, problematyki „swój-obcy” w przestrzeni miejskiej czy teorią procesów komunikacyjnych dokonujących się m.in. przy udziale i za pośrednictwem architektury (Burgess, Park i McKenzie). Kluczowe dla badań chicagowskiej ekologii miasta pozostają terminy „przestrzeni naturalnej” (odnoszącej się do zachowań zachodzących w przestrzeni rozpoznawanej jako „naturalna”, własna – m.in. ustalenia Meada), „przestrzeni kulturowej” (zamieszkiwanej przez społeczność o podobnych cechach kulturowych). W Europie próby teoretycznych ujęć przestrzeni zaczęły pojawiać się już w początkach XIX wieku, gdy wystąpiły pierwsze problemy związane z rozwojem przemysłu, skutkującym urbanizacją, tj. migracją ludności ze wsi do miast i rozrostem miast (np. społeczna koncepcja Owena czy Fouriera). Na szczególną uwagę zasługuje praca Henriego Lefebvre’a, autora idei społecznego wytwarzania przestrzeni. Z polskich badaczy zajmujących się socjologią przestrzeni wskazać można Bohdana Jałowieckiego, Stanisława Rychlińskiego, Stanisława Ossowskiego, Floriana Znanieckiego czy Aleksandra Wallisa.
[M.G.]

Literatura:
Flor, Dorota. „Architektura a budowanie więzi społecznych – kształtowanie przestrzeni w oparciu o podstawy psychologii środowiskowej.” Budownictwo i Architektura, 6, (2010): 5-12.
Giddens, Anthony. Sociology. Cambridge: Cambridge University Press, 2013.
Hall, Edward T. Ukryty wymiar. Tłum. Teresa Hołówka. Warszawa: PIW, 1987.
Hofstede, Geert. Cultures and Organizations: Software of the Mind. London: McGraw-Hill UK, 1991.
Majer, Andrzej. Socjologia i przestrzeń miejska. Warszawa: PWN, 2010.
McKenzie, Roderick D., Park, Robert Ezra, Burgess, Ernest W..The City. Chicago: University of Chicago Press, 1967.
Nagy, Elemer. Le Corbusier. Tłum. Mieczysław Dobrowolny. Warszawa: Arkady, 1977.
Tuan, YI-Fu. Przestrzeń i miejsce. Tłum. Agnieszka Morawińska. Warszawa: PIW, 1987.
Wallis, Aleksander. Socjologia i kształtowanie przestrzeni. Warszawa: PIW, 1971.
Sjoberg, Gideon. The Preindustrial City: Past and Present. Glencoe: The Free Press, 1960.

ROZUMIENIE KRAJOBRAZU

Posted on październik 25, 2018 by admin -

Proces poznawczy zorientowany na krajobraz, w którym podmiot interpretuje jego elementy poprzez rozumowe odczytywanie znaków i symboli lub fizyczne odczuwanie i przeżywanie (zamieszkiwanie).

Krajobraz można rozumieć naturalistycznie – jako sferę pozbawianą znaczeń i neutralne tło ludzkich działań – lub kulturalistycznie – wówczas zakładamy, że w procesie poznawczym fizykalne bodźce zamieniają się w ludzkie wrażenia, porządkujące przestrzeń i wpływające na nadawanie jej znaczenia. Badania przyjmujące jako podstawę podejście naturalistyczne odwołują się do procesów przyrodniczych i koncentrują na wyjaśnianiu zjawisk. Badania wyrastające z tradycji humanistycznej zwracają się ku ludzkim wytworom, z którymi pracuje się poprzez interpretowanie, rozumienie. W ramach kulturalistycznego podejścia można mówić o przynajmniej dwóch przemianach paradygmatu i sposobach rozumienia krajobrazu.
Przemiana pierwsza jest związana z nowoczesnością i polega na zwróceniu uwagi na historię krajobrazu, spojrzeniu nań przez pryzmat malarstwa pejzażowego (sztuki krajobrazowej), którego rozwój wiąże się ze stopniowym oczyszczaniem pola wizualnego. Druga przemiana zachodzi na gruncie późnej nowoczesności; jej istotą jest podważenie prymarnej roli malarstwa i wzroku, przesunięcie akcentu na aspekty semiotyczne i doświadczenie. Przemiany rozumienia krajobrazu splatają się również ze zmieniającymi się sposobami jego ujmowania. O ile pierwsze podejście, nazywane przez Mitchella kontemplacyjnym, podkreśla „niewinność spojrzenia”, o tyle drugie, interpretatywne, rozumie krajobraz jako system złożony z wielu znaków. Mogą one, podobnie jak słowa, być odczytywane oraz interpretowane. Ludzkie ślady, drzewa, kamienie, woda itp. nabierają np. znaczeń religijnych czy politycznych, a ich specyficzne układy i schematy – podobnie jak w literaturze – tworzą gatunki i specyficzne typy przedstawienia, określane po spełnieniu danych warunków jako sielanka, wzniosłość, picturesque itd. (Mitchell).
Paradygmatem najsilniej osadzonym w studiach krajobrazowych jest okulocentryzm, definiujący krajobraz jako przedmiot widzenia. Podkreśla on prymarną funkcję wzroku (oka) w procesie badania, interpretowania i rozumienia (Cosgrove). Jednocześnie w ramach tego nurtu można rozróżnić trzy główne podejścia do krajobrazu, których istotę opisują metafory: zasłony, tekstu oraz spojrzenia (Wylie).
Podejście pierwsze należy wiązać z historią malarstwa krajobrazowego, które starało się kształtować obrazy trójwymiarowe, oddając wizualne poczucie głębi i perspektywy. Wytworzenie tej iluzji na płaskiej powierzchni nazywane jest perspektywą i wywodzi się z piętnastowiecznych północnych Włoch. Za sprawą tego zabiegu przedstawienie krajobrazu stało się bardziej geometryczne, strukturyzujące i podporządkowujące świat postrzeganiu podmiotu. Wynalezienie perspektywy tworzyło wrażenie porządku, spokoju i harmonii, jednak, jak zauważa Cosgrove, cechy te nie były jakościami przestrzeni, ile raczej miały źródło w sposobie jej postrzegania. Można tu zatem mówić o iluzji, zasłonie. Tradycja marksistowska głosiła, że mistyfikacja ta skrywa warunki materialne, kreując poprzez sposoby ujmowania krajobrazu ideologię społeczeństwa mieszczańskiego. Jeśli zgodzimy się na pojmowanie krajobrazu jako zasłony, tym samym przypisujemy mu trzy cechy szczególne. Po pierwsze, krajobraz jest zawsze reprezentacją, co oznacza, że należy go interpretować. Po drugie, jest szczególnym punktem widzenia, dlatego podlega procesom historycznym i odmiennym sposobom reprezentowania. Po trzecie, ma funkcje ideologiczne i służy celom danej klasy, warstwy lub grupy społecznej.
Podejściu do krajobrazu jako zasłony przeciwstawia się stanowisko, proponujące porównanie krajobrazów do książek (tekstów), które się zarówno pisze, jak i czyta, tj. wytwarza oraz interpretuje. Badaniem relacji opartych na znakach i niesionych przez nie sensach zajmuje się semiotyka. W obszarze badań kulturowych szczególnie popularny stał się w odniesieniu do niej paradygmat konstruktywistyczny reprezentowany przez nurt poststrukturalny, który dowartościowuje proces interpretacji (kosztem prób odczytania zamysłu autora), konstruowanie (kosztem odkrywania) sensu, intertekstualność, czyli powiązania międzytekstowe (kosztem zamknięcia w obrębie jednego tekstu); ruch znaczeń, ich fragmentaryczność, poliwokalność, a nawet zachodzące między nimi sprzeczności (Tilley, Duncan i Duncan, Wylie).
Rozumienie krajobrazu jest – po trzecie – metaforycznie ujmowane za pomocą kategorii spojrzenia (gaze). Podejście to wykorzystywał przede wszystkim feminizm, zwracając uwagę na to, że spojrzenie na krajobraz, wbrew zapewnieniom o obiektywności i neutralności, ma najczęściej charakter męski (patriarchalny) i służy doświadczaniu przyjemności. Przykładowo krajobrazy i przyroda są porównywane do kobiecych ciał, a te ostatnie definiuje się następnie poprzez relację z naturą, cyklicznością i pasywnością – w przeciwieństwie do kultury, linearności i aktywności jako pierwiastków męskich. Krajobraz postrzegany w kategoriach kobiecości staje się obszarem pożądania, odkrywania i penetracji (szczególnie w okresie odkryć geograficznych), jednak nie przy pomocy ciała (rozumianego jako czynnik kobiecy), lecz rozumu (w domyśle: wolnego od cielesnych uprzedzeń). „Męskie oko” charakteryzuje także voyeuryzm, rozumiany jako podglądanie. Źródłem płynącej przyjemności staje się w tej sytuacji niesymetryczność spojrzenia, kontrolowanie sytuacji, uprzedmiotowienia pasywnego obiektu w stosunku do aktywnego podmiotu.
Istnieją także nieokulocentryczne koncepcje krajobrazu, akcentujące przestrzeń życia, zamieszkiwanie i użytkowanie, jak również przeżywanie zmysłowe i rozumienie symboliczne, które odbywa się innymi, niż jedynie wzrokowymi, kanałami. Z tego powodu Berleant odróżniał od tradycyjnie rozumianego krajobrazu (panoramicznego) jego drugi typ, zakładający aktywne uczestnictwo oraz współtworzenie. Różnicę między nimi dobrze ujmuje para pojęć: widok – okolica. Widok wytwarza poczucie zdystansowania, mniej angażuje, konstruuje „spojrzenie turysty”, akcentując widzenie kosztem myślenia i przeżywania. Z kolei okolicę definiuje się raczej poprzez cielesne bycie, wrzucenie w świat, codzienną pracę i bycie, wpływające np. na poczucie zażyłości z miejscami, kulturową przynależność i grupową tożsamość (Urry, Frydryczak i Angutek).
Podejście metodologiczne oraz interpretacyjne, które podkreśla znaczenie podmiotowego (jednostkowego) zanurzenia w świecie, jego bliskości oraz zmysłowych doświadczeń w procesie poznawczym, określa się mianem fenomenologii. Fenomenologia widzi sztuczność w podziale na świat natury i kultury, postulując perspektywę myślenia o miejscu człowieka w świecie jako zamieszkiwaniu, a procesie interpretacyjnym jako zapośredniczonym nie tylko przez umysł, ale i ciało, które jest nieco odmiennym narzędziem poznania, charakteryzowanym przez odczuwanie czy mobilność (Tilley, Wiley, Ingold).
Fenomenologia stanowi pomost dla rozwijania teorii określanych mianem nieprzedstawieniowych (non-representional). O ile bowiem wzrok strukturyzuje obrazy, a umysł „odczytuje” znaki w krajobrazie, o tyle doświadczenie cielesne może być dodatkowo „pozarozumowe” i „przedrozumowe”, najczęściej niewysławialne, a tym samym trudne do przełożenia na system reprezentacji. Z tego powodu teorie te podkreślają w procesie poznania wagę afektów, ucieleśnionych nawyków i znaczenia, które wyłania się w relacji człowieka z jego otoczeniem. To ostatnie, rozumiane jako materialny i kulturowy krajobraz, nie tylko jest i znaczy, ale również działa. Oznacza to, że nie poddaje się wyłącznie procesom interpretacji, w których ujawniają się np. relacje władzy, ale podobnie jak podmiot stanowi sprawczy element relacji. Jako taki współkształtuje ludzki świat, np. poprzez tworzenie stosunków społecznych z jednej strony, z drugiej natomiast pośredniczy i wpływa na procesy poznawcze, tj. rozumienie krajobrazu (Mitchell, Waterton).
[Ł.P.]

Literatura:
Cosgrove, Denis E. „Krajobraz i europejski zmysł wzroku – przyglądanie się naturze”, tłum. B. Frydryczak. W Krajobrazy: antologia tekstów, red. Beata Frydryczak i Dorota Angutek. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2014.
Duncan, Nancy i Duncan, James. „Doing Landscape Interpretation”. W The SAGE Handbook of Qualitative Geography, red. DeLyser, Dydia [et al.] London: SAGE Publications Ltd, 2010.
Frydryczak, Beata i Angutek, Dorota. „Krajobraz i krajobrazy. Słowo wstępne”. W Krajobrazy: antologia tekstów, red. Beata Frydryczak i Dorota Angutek. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2014.
Ingold, Timothy. „Czasowość krajobrazu”, tłum. B. Frydryczak. W Krajobrazy: antologia tekstów, red. Beata Frydryczak i Dorota Angutek, 141–64. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2014.
Mitchell, William John Thomas. Landscape and Power. Chicago: University of Chicago Press, 1994.
Tilley, Christopher Y. Material culture and text: the art of ambiguity. London: Routledge, 1991.
Tilley, Christopher Y. A phenomenology of landscape: places, paths, and monuments. Oxford: Berg, 1994.
Tuan, Yi-Fi. „Topofilia i środowisko”, przeł. J. Dworniczak. W Krajobrazy: antologia tekstów, red. Beata Frydryczak i Dorota Angutek, 291–312. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2014.
Waterton, Emma. „Landscape and non-representational theories”. W The Routledge Companion to Landscape Studies, red. Peter Howard, Ian Thompson, i Emma. Waterton. New York: Routledge, 2013.
Wylie, John. Landscape. London: Routledge, 2007.
Wylie, John. „Landscape and phenomenology”. W The Routledge companion to landscape studies, red. Peter Howard, Ian Thompson, Emma Waterton, Emma. New York: Routledge, 2013.

OJCOWIZNA

Posted on październik 25, 2018 by admin -

Ziemia w rozumieniu majątku odziedziczonego po ojcu; spuścizna wartości materialnych lub niematerialnych charakterystyczna dla zamieszkiwanego miejsca, rodziny, klanu, plemienia.

Ojcowizna oznacza wartości i dobra posiadane przez rodzinę (klan) lub z nią kojarzone, często od wielu pokoleń, w związku z tym naznaczone pozytywnym ładunkiem emocjonalnym; czasem podlega mityzacji, stając się składnikiem rodzinnych lub klanowych opowieści. Brak ojcowizny może oznaczać wykorzenienie (brak przynależności do określonej ziemi, rodziny, miejsca) i skazanie na tułaczkę.
Termin „ojcowizna” w języku polskim odnosi się do dziedziczenia w linii męskiej „po ojcu”, „po mieczu”, tak zwany patrylinearyzm, w ramach którego syn dziedziczy po ojcu. W innych kulturach może mieć postać dziedziczenia w linii żeńskiej, tak zwany matrylinearyzm, w ramach którego siostrzeniec dziedziczy po wuju – bracie matki.
Ojcowizna czasem może mieć charakter niechcianego dziedzictwa, szczególnie gdy nie łączy się z nią żadnych wartości (w tym finansowych) lub gdy wartości, do których się odnosi stoją w sprzeczności do aktualnych wzorców i tradycji. Przykładem są wyburzone w roku 2001 w afgańskim Banjan posągi Buddy (wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO), rewolucja kulturalna w Chinach skutkująca zniszczeniem tysięcy artefaktów czy poddany celowej polityce niszczenia i dewastacji zespół świątynny Angkor Wat w Kambodży. Czasem bywają opuszczone i zapomniane (gdy społeczność wymiera lub przenosi się w nowe miejsce, np. meksykańskie miasto Teotihuacán stanowiące do X w. ośrodek władzy politycznej i religijnej).
[M.G.]

Literatura:
Anderson, Benedict. Wspólnoty wyobrażone: rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu. Tłum. Stefan Amsterdamski. Kraków: Znak, 1991.
Burszta, Józef. Kultura ludowa – kultura narodowa: szkice i rozprawy. Warszawa: LSW, 1974.
Relph, Edward. Place and Placelessness. London: Pion Limited, 1976.

MIEJSCE

Posted on październik 25, 2018 by admin -

Termin przynależący do słownika przestrzeni, oznaczający lokalizację (fizyczną, geograficzną, antropologiczną, wyobrażeniową itd.) obdarzoną jakimś szczególnym znaczeniem: kulturowym, historycznym, symbolicznym, emocjonalnym.

Pojęcie miejsca związane jest z jednostkowym lub wspólnotowym byciem w określonej przestrzeni; miejsce nosi cechy tego, co konkretne: lokalizacji, punktu, w przeciwieństwie do abstrakcyjnej, bezosobowej przestrzeni. Jako miejsce antropologiczne (Augé) jest społecznie przetworzone, stając się elementem tożsamości jednostkowej lub zbiorowej. Stanowi rodzaj wyobrażenia, które mieszkający w danym miejscu ludzie tworzą na temat swojej relacji do terytorium, bliskich, innych mieszkańców. Jego przeciwieństwem jest nie-miejsce.
Pojęciem pokrewnym kategorii miejsca jest umiejscowienie, które można rozumieć jako umieszczenie czegoś/kogoś w konkretnym punkcie w przestrzeni. O takim umiejscowieniu mówił Arystoteles, który z perspektywy filozoficznego namysłu pytał o miejsce w kontekście przestrzeni: „Czy i w jaki sposób miejsce istnieje?”. Jak twierdził, rzeczy istniejące muszą się gdzieś znajdować, mieć swoje miejsce, bowiem ruch rzeczy polega na zmianie miejsca. Można mówić o pierwszeństwie miejsca wobec rzeczy: miejsce stanowi warunek istnienia rzeczy, poprzedza i umożliwia ich byt. Inaczej postrzega to Martin Heidegger. Według niego miejsce konstytuuje się dzięki rzeczy, a ściślej – poręczności rzeczy w sensie narzędzi, którymi człowiek posługuje się do stworzenia swojego otoczenia. W toku egzystencji człowiek wytwarza przestrzeń, w tym również miejsce i okolicę. Miejsce konstytuuje się w przeżyciu. Związek między człowiekiem a miejscem nie ma charakteru fizycznego, lecz jest relacją wzajemnego współ-bycia, opierającą się na idei zamieszkiwania rozumianej jako sposób istnienia człowieka w świecie. Jako takie, miejsce jest powiązane z człowiekiem, nie istnieje samo przez się, lecz dzięki człowiekowi, który nadaje mu sens. Istotą miejsca jest jego niepowtarzalna treść.
Z kulturowego punktu widzenia miejsce to przestrzeń znacząca dla konkretnych jednostek i wspólnot, które odwołują się do określonego systemu wiedzy, wyobrażeń i wartości oraz reguł zachowania. W tak rozumianym miejscu do głosu dochodzi proces tożsamościowy, dotyczący zarówno jednostki, jak i grupy społecznej, co znajduje swe odbicie w praktykach identyfikacji, pamięci, ale także wykluczenia. Tożsamość budowana i ugruntowywana jest poprzez zamieszkiwanie (Heidegger). Na tym gruncie wytwarza się szczególny związek jednostki lub wspólnoty z miejscem, rodzaj emocjonalnej relacji, którą Edward Tuan nazywa topofilią (z gr. topos – „miejsce, okolica”, philein – „lubić”), miłością i przywiązaniem do miejsca. Archetypicznym wyrazem tak rozumianego miejsca jest dom rodzinny, który z czasem może przybrać postać wyobrażeniową (Bachelard). Wyraża się w nim archetyp domu jako miejsca bezpiecznego i mitycznego zarazem, zgodnie z czym zamieszkiwanie oznacza stan duchowy. W tym sensie miejsce nie jest tylko i wyłącznie fizycznym umiejscowieniem, albowiem nabiera cech kategorii mentalnej, tak jak dom przestaje być fizycznym budynkiem i wnika w nas jako wspomnienie, aura itp.
Odwrotnością topofilii jest topofobia, szczególnie jeśli miejsca kojarzą się z przemocą, opresją, wykluczeniem (Rose).
Na miejsce i jego znaczenie wpływ mają przede wszystkim uwarunkowania geograficzne i kulturowe. W sensie geograficznym miejsce powiązane jest z jego lokalizacją, topografią terenu, klimatem, które określają zakres podejmowanych aktywności, dostępnych narzędzi i wykorzystywanych materiałów itd. Jako lokalizacja, miejsce jest określonym punktem w przestrzeni, którego zakres wyznacza zajmowanie go przez nas lub przez rzeczy. W tym sensie miejsce, to wydzielona (zdefiniowana) i zagospodarowana (opisana) część przestrzeni, na którą składa się to, co je wypełnia w sensie materialnym (np. pokój, dom, miasto itp.) oraz wytworzone znaczenia i treści w sensie symbolicznym. W miejscu komponenty fizyczne (materialne, geograficzne) splatają się z kulturowymi, tworząc szczególny związek, który decyduje o tym, że dane miejsce różni się od każdego innego. „Lokalność” miejsca może mieć związek z geograficznym położeniem oraz wynikającymi z niego innymi uwarunkowaniami, ale przede wszystkim z zamieszkującą je wspólnotą oraz sumą doświadczeń powstałą w danym miejscu (Relph, Tilley).
W sensie kulturowym, miejsce jest czymś więcej niż lokalizacją, a ono samo wyraża się poprzez zestaw wartości, wyobrażeń i zachowań z jednej strony, z drugiej natomiast poprzez genius loci, wyjątkową atmosferę, aurę miejsca, która czytelna jest tylko w bezpośrednim obcowaniu. Z punktu widzenia badacza kultury miejsce jest rezerwuarem różnych wartości przestrzennych i związanych z nimi postaw oraz przekonań, wyznawanych przez konkretne jednostki i wspólnoty, zgodnie z zasadą, że nie ma rzeczywistości „niczyjej” (Znaniecki).
Istotnym czynnikiem wpływającym na specyfikę miejsca, poza przestrzenią, jest czas. Miejsca powstają w czasie i swój charakter zawdzięczają tym, którzy w nich czas spędzają (Ingold). W czasie następuje zbudowanie relacji z miejscem, którego doświadczamy w codziennym przeżyciu, ale też relacji z poprzednimi pokoleniami, które w miejscu pozostawiły swój ślad materialny lub symboliczny np. w postaci wybudowanej osady czy wyznaczonej drogi albo narracji będących sumą przekazywanych z pokolenia na pokolenie opowieści w postaci legend lub przypowieści, które tworzą wspólnotę (Benjamin). Tak rozumiane miejsce może być również miejscem pamięci (Nora). Wprowadzony przez Pierre’a Norę termin posiada konotacje metaforyczne, według niego bowiem miejscami pamięci mogą być zarówno miejsca geograficzne, architektoniczne, jak też osoby (realne i mityczne), wydarzenia, hasła, pieśni, symbole, teksty literackie, święta, rytuały itp. W tym sensie stanowią one fundament pamięci zbiorowej, kształtując tożsamość grupy. Miejsca pamięci sakralizują przestrzeń i wydarzenia upamiętniające bohaterów, stają się one przyczynkiem do pojawienia się nowych praktyk kulturowych, rytuałów, reinterpretacji symboli (np. miejsce pamięci otacza się kultem, organizuje się obchody, rocznice).
Miejsca pojawiają się w naszej pamięci i wspomnieniach. Szczególnie miejsca z dzieciństwa lub raz opuszczone (np. przez migrantów) funkcjonować mogą jako wyidealizowane, archetypiczne obrazy ojczyzny czy domu. Poprzez czczenie pamięci o losach wspólnoty w określonym miejscu buduje się tożsamość wspólnoty (Nora).
Odwrotnością miejsca jest nie-miejsce (Relph, Augé), które jest efektem osłabienia procesów tożsamościowych i zerwania więzi z miejscem. Współcześnie miejsca jako takie coraz częściej wypierane są przez przestrzenie odmienności (heterotopie) oraz wszędzie wyglądające podobnie nie-miejsca: nieautentyczne, ahistoryczne, zuniformizowane i skomercjalizowane produkty globalizacji. Pierwszy o takich przestrzeniach pisał Siegfried Kracauer, pokazując na przykładzie hotelowego hallu ich wykorzenienie i obcość. Nie-miejsca stanowią opozycyjny biegun miejsc historycznie zdefiniowanych, określonych w danej przestrzeni i czasie, które Marc Augé określa jako antropologiczne.
Według Augé, nie-miejsca to cecha hipernowoczesności, która sprzyja krzyżowania się ze sobą ludzi i informacji z odległych od siebie miejsc i środowisk, a równocześnie powstawaniu przestrzeni funkcjonujących jako punkty rozejścia, czyli miejsc nietrwałych i niedefiniowalnych, opierających się na tym, co tymczasowe, prowizoryczne i płynne. Nie-miejsca istnieją poza tradycyjnie rozumianym czasem i przestrzenią, są „wszędzie takie same” i pozbawione swoistego, lokalnego kolorytu. W nie-miejscach zniwelowaniu ulega różnica pomiędzy tym co bliskie i dalekie, a także pomiędzy tym co indywidualne i zbiorowe. Będąc w nie-miejscu jest się wszędzie i nigdzie zarazem. Przykładem takich nie-miejsc są supermarkety, lotniska, wielkie hotele, autostrady, ekrany telewizorów czy monitorów komputerowych, a nawet wyświetlacze smartfonów.
[M.G., B.F.]

Literatura:
Augé, Marc. Nie-miejsca. Wprowadzenie do antropologii hipernowoczesności. Tłum. R. Chymkowski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011.
Benjamin, Walter. „Narrator. Rozważania o twórczości Mikołaja Leskowa”. Tłum. Krystyna Krzemieniowa. W: Benjamin, Walter. Anioł historii. Eseje, szkice, fragmenty. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1996.
Buczyńska-Garewicz, Hanna. Miejsca, strony, okolice. Przyczynek do fenomenologii przestrzeni. Kraków: Universitas, 2006.
Casey, Edward S. The Fate of Place. Berkeley: University of California Press, 1998.
Cresswell, Tim. Place: A Short Introduction. Malden-Oxford-Carlton: Blackwell Publishing, 2004.
Ingold, Tim.The Perception of the Environment: Essays on Livelihood, Dwelling and Skill. London: Routledge. (2000)
Nora, Pierre. „Między pamięcią a historią: Les Lieux de Mémoire.” Tytuł roboczy: Archiwum, nr 2 (2009): s. 4-12.
Relph, Edward. Place and Placelessness, London: Pion, 1976.
Rose, Gillian. Feminism and Geography. Cambridge: Polity Press, 1993.
Tilley, Christopher.A Phenomenology of Landscape: Places, Paths and Monuments, Oxford: Berg, 1994.
Tuan, Yi-Fu. Topophilia, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall, 1974.
Znaniecki Florian. „Socjologiczne podstawy ekologii ludzkiej”, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1938, z. 1,

MALOWNICZOŚĆ

Posted on październik 25, 2018 by admin -

Kategoria estetyczna odnosząca się do (1) sposobu przedstawienia natury w malarstwie i literaturze, (2) malarskiego sposobu doświadczania przyrody i widoków w krajobrazie, (3) sposobu komponowania krajobrazu charakterystycznego dla parków krajobrazowych.

W tradycyjnym rozumieniu malowniczość jest tożsama z malarskością (włączając warsztatowe, praktyczne oraz teoretyczne zainteresowania, które przyczyniły się do wyodrębnienia pejzażu jako gatunku sztuki). W takim sensie pojęcie malowniczości (ang. the picturesque) pojawiło się już w wieku XVI. Początków idei malowniczości w estetyce należy jednak poszukiwać na przełomie XVII i XVIII wieku w Anglii i łączyć z falą nowożytnego zainteresowania przyrodą oraz angielskim krajobrazem. Pod koniec XVIII wieku idea malowniczości stanowiła z kolei angielską odpowiedź na szerzący się w Europie romantyzm wraz z jego otwarciem na zmysłowość. Przesłanki, na których oparła się kategoria malowniczości ujmowana w perspektywie estetyki to uznanie, że piękno natury stoi ponad pięknem sztuki, koncepcja Johna Locke’a o doniosłej roli zmysłów w procesie ludzkiego poznawania i doświadczania świata oraz popularyzacja kategorii smaku estetycznego, która od XVIII wieku rozbudzała bardziej masowe zainteresowania krajobrazem.
Idea malowniczości cechuje się niejednoznacznością, z której zdawano sobie sprawę już w okresie, gdy święciła triumfy. William Mason, jeden z inicjatorów dyskusji o tej kategorii, przedstawił 6 znaczeń terminu the picturesque. Jego zdaniem malownicze jest to, co: (1) podoba się oku, (2) jest wyjątkowe, (3) wywołuje wrażenie jak obraz, (4) daje się przedstawić w postaci obrazu, (5) jest tematem dla malarstwa; ponadto utożsamiał on malowniczy widok z (6) krajobrazem.
Do słownika pojęć estetycznych termin ten wprowadził w pod koniec XVIII wieku William Gilpin, odnosząc go do przedmiotów „do namalowania” oraz „obrazowych” walorów przestrzeni, czyli tego wszystkiego, co oddziałuje efektami malarskimi, sprawiając przyjemność i co można oddać na płótnie stosując malarskie zasady formy i kompozycji. Gilpin, opisując swe podróże po Anglii, Walii i Szkocji, uzupełnił dokonany przez Edmunda Burke’a podział na piękno i wzniosłość o kategorię piękna malowniczego. Jak przyjął, malowniczość obejmuje to, co nie jest piękne ani wzniosłe, ale zachwyca lub budzi zainteresowanie szorstkością czy nieregularnością. Pojęcie malowniczości odniósł zarówno do pojedynczych przedmiotów, jak i do krajobrazu, cechujących się nowością, zmiennością, dramaturgią sceny i zaskakujących odbiorcę. W tym sensie malowniczość pojmował jako kategorię bardziej emocjonalną niż intelektualną. Podobnie malowniczość z uczuciami i subiektywnością wiązali Archibald Alison i Richard Payne Knight.
Malowniczość była traktowana jako pojęcie teoretyczne, które jest możliwe do zastosowania w praktyce. Przykładowo, tacy teoretycy architektury krajobrazu jako Uvedale Price i Knight wiązali malowniczość z technikami kształtowania ogrodów, pozwalającymi tworzyć malownicze scenerie (widoki). O ile zatem Gilpin szukał malowniczych scen w przyrodzie, o tyle Price podpowiadał, jak kształtować krajobraz w nowo zakładanych parkach zgodnie z kategorią malowniczości.
Zarówno w teorii, jak i praktyce kategorię malowniczości wiązano bardzo ściśle z doświadczeniem wzrokowym. Bazowała ona na rozgraniczeniu krajobrazu i doświadczającego go człowieka. Wyodrębniając to pojęcie Gilpin odniósł je do realnego krajobrazu oraz uprzywilejował rolę doświadczenia wzrokowego i poznawania otoczenia w ruchu (w podróży), czyniąc z człowieka obserwatora krajobrazu. Price także uznał, że malowniczość wyraża się poprzez to, co wizualne, inaczej jednak niż Gilpin uznał również wagę pozostałych zmysłów dla doświadczenia krajobrazu. Wskazał on ponadto na procesualny charakter malowniczości. Kategorię tę powiązał z czasem, twierdząc, że przedmioty stają się malownicze w wyniku działania czasu, ten zaś nadaje przedmiotom takie cechy jak szorstkość, chropowatość oraz skutkuje dzikością, deformacją i brzydotą.
Idea the picturesque oddziałała na modę, styl życia, zainteresowania angielskiej elity i sposób doświadczania przez nią krajobrazu. Współcześnie terminem malowniczość często opisuje się wszelką zestetyzowaną przestrzeń, atrakcyjne wizualnie i wspierane przez fotografię krajobrazy w folderach turystycznych, obrazowe przedstawienie świata i kreowanie jego estetycznego wizerunku (Crawshaw i Urry).
[M.G., B.F.]

Literatura:
Andrews, Malcolm. The Search for the Picturesque: Landscape Aesthetics and Tourism in Britain 1760-1800. Stanford: Stanford University Press, 1989.
Białostocki, Jan. Sztuka i myśl humanistyczna. Studia z dziejów sztuki i myśli o sztuce. Warszawa: PIW, 1966.
Crawshaw, Carol, Urry, John. „Tourism and Photographic Eye”. W: Touring Cultures. Transformations of Travel and Theory, red. Chrois Rojek i John Urry. Oxford: Routlegde, 2002.
Price, Uvedale. Esej o malowniczości. Przeł. B. Frydryczak. W: Frydryczak, Beata, Angutek, Dorota (red) Krajobrazy. Antologia tekstów. Poznań: PTPN, 2014.
Knight, Richard Payne. Traktat o dobrym smaku. Przeł. D. Stadnik. W: Frydryczak, Beata, Angutek, Dorota (red) Krajobrazy. Antologia tekstów. Poznań: PTPN, 2014.
Frydryczak, Beata. Krajobraz. Od estetyki the picturesque do doświadczenia topograficznego. Poznań: PTPN, 2012.
Gilpin, William. „Esej I. O pięknie malowniczym.” Przeł. A. Morawińska. W: Teoretycy, artyści i krytycy o sztuce 1700-1870, red. Elżbieta Grabska i Maria Poprzęcka. Warszawa: PWN, 1989.
Morawski, Stefan. Studia z historii myśli estetycznej XVIII i XIX w. Warszawa: PWN, 1961.

KRAJOBRAZ HISTORYCZNY

Posted on październik 25, 2018 by admin -

Układ przestrzenny wyróżniany na podstawie charakterystyki dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego określonej epoki historycznej lub sekwencji tych epok.

Elementy naturalne i kulturowe krajobrazu podlegają wielokierunkowym zmianom, które uwidaczniają się bardziej z perspektywy czasu. Tworzące dany krajobraz układy takie jak masywy górskie, doliny i rzeki, ludzkie osady i wytwory mają swoją historię, piętrzą się, spłaszczają, przesuwają, niszczeją i znikają. Zarówno periodyzacje powoływane przez nauki o ziemi, jak i nauki humanistyczne przyporządkowują krajobrazy do miejsc i określonych dla nich punktów w czasie. Natomiast dziedziny poznania odsłaniają kolejne czasowe warstwy krajobrazu, np. paleoklimatyczne i archeologiczne badają krajobraz historyczny sprzed wielu tysiącleci, podczas gdy historia, etnografia czy socjologia uchwytują jego charakter w perspektywach paru tysięcy, setek i dziesiątek lat.
Dynamikę przemian krajobrazu kulturowego determinują czynniki geograficzne, biologiczne i psychologiczne, gospodarczo-kulturalne oraz polityczne i militarne. Wpływają one na rozmieszczenie, rozwój i zmiany ludzkich systemów kulturowych, np. przez kataklizmy. Czynniki te wiążą się ze zdolnościami przystosowawczymi czy specyfiką demograficzną społeczności, ale również determinują kwestie gospodarki oraz techniki, które w konsekwencji organizują przestrzeń i krajobraz danego miejsca oraz okresu, np. kręgi kamienne, wiatraki młynarskie, kominy fabryczne czy forty lub umocnienia obronne.
Krajobraz historyczny można interpretować stosując klucz porządku horyzontalnego i wertykalnego. Geografia określa jego zasięg przestrzenny i pełnione funkcje, np. środowisk pracy i wytwórstwa, mieszkania, kultu itd. Z kolei archeologia i geologia docierają do kolejnych, kładących się na sobie warstw krajobrazów historycznych, które w wyniku sukcesji przeminęły, chociaż zachowały pewną swoistość, pozwalającą je od siebie rozróżnić, np. ślady kilku następujących po sobie osad lub kultur. Zdarza się również i tak, że upływ czasu wpływa na zmianę krajobrazu, a jednocześnie inkorporację elementów jego wcześniejszych wariantów. Można wówczas mówić o wielowarstwowym charakterze krajobrazu, którego warstwy na siebie nachodzą, a tym samym zamazują, dlatego stosowne jest mówienie o nim, jako palimpseście.
Krajobraz historyczny należy powiązać z kategoriami takimi jak genius loci oraz auratyczność (Benjamin), które ze względu na jakości materialne, społeczne, kulturowe i estetyczne sprawiają, że krajobraz zyskuje wymiar emotywny, a nawet sakralny. Jako taki stanowi ramę dla różnorodnych praktyk społecznych, jest przeżywany i bierze udział w procesach ucieleśniania wiedzy. Może podlegać zarazem oddaleniu i abstrahowaniu w procesach semiotyzacji, gdy podnosi się go do rangi znaku.
Krajobraz historyczny w różnym stopniu oddaje aurę swojego czasu, dlatego można mówić o hierarchii takich krajobrazów i działaniach, nierzadko zinstytucjonalizowanych w formie aktów prawnych (np. Europejska Konwencja Krajobrazowa) i programów (np. brytyjski Historic Landscape Characterisation), zmierzających do chronienia ich oryginalnego kształtu, poprzez zachowywanie, konserwację i restaurację.
Krajobraz historyczny jest elementem dziedzictwa kulturowego. Jako taki stanowi ważny układ odniesienia dla wielu, nierzadko skonfliktowanych ze sobą grup i społeczności. Pamięć społeczna wiąże się tożsamością, wpływa bowiem, ale i jest skutkiem przynależności do określonych grup – lokalnych, językowych, religijnych, narodowych itd. Budowanie tożsamości opartej na relacji do krajobrazu pociąga za sobą decyzje o ochronie lub próby rekonstruowania jednych aspektów krajobrazu historycznego kosztem innych, mniej wygodnych dla określonej koncepcji tożsamościowej. Krajobrazy historyczne wzmacniają poczucie przynależności grupowej, dumy lub krzywdy i stanowić mogą ramę odniesienia dla aktualnych oraz przyszłych działań politycznych (konflikt Greków i Macedończyków o dziedzictwo Macedonii). Krajobrazy odnoszące się do wytwarzania poczucia tożsamości Pierre Nora nazywa miejscami pamięci, chociaż te nie zawsze są konkretnymi miejscami fizycznymi. Podobną intuicję, chociaż w odniesieniu do konkretnych przestrzeni materialnych oddaje natomiast termin mnemotopos Maurica Halbwachsa.
Krajobraz historyczny podlega wartościowaniu ze względu na aspekt estetyczny. Wpływa on na waloryzowanie i hierarchizowanie krajobrazów, porównywanie, zrywanie lub przywoływanie dawnych tendencji, np. neoklasycyzm czy neogotyk. Przy ocenie, estetyczne walory krajobrazu historycznego wchodzą w relację z kwestiami etycznymi. Piękno lub oryginalność może mieć znaczenie drugorzędne wobec charakteru aktu fundacyjnego, np. przemocy wobec jakiejś grupy etnicznej czy krytyki postrzegania, które zawsze jest uhistorycznione i związane z politycznością, np. z ideologią imperialną. Estetyka brzydoty, mizerności lub okazałych ruin może wspierać poczucie lokalności i patriotyzmu, wyobrażenia o krzywdzie i trudnej drodze do sukcesu, dawnej wielkości i nadziei na wspaniałą przyszłość.
Krajobraz historyczny może wchodzić w związki z historią alternatywną i fikcjonalnością. Krajobrazy historyczne Nowej Zelandii czy Tunezji, jako kulturowe odległe i nieznajome, były wykorzystywane w produkcjach filmowych jak Władca Pierścieni oraz Gwiezdne Wojny jako scenograficzne ramy uprawdopodobniające opowiadane historie.
[Ł.P.]

Literatura:
Assmann, Jan. Pamięć kulturowa: pismo, zapamiętywanie i polityczna tożsamość w cywilizacjach starożytnych, tłum. A. Kryczyńska-Pham. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2015.
Bender, Barbara. Odrzucając zachodnie spojrzenie: kreślenie map światów alternatywnych. W Krajobrazy. Antologia tekstów, red. Beata Frydryczak i Dorota Angutek. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2014.
Chmielewski, Tadeusz J., Myga-Piątek, Urszula, Solon, Jerzy. „Typologia aktualnych krajobrazów Polski”. Przegląd Geograficzny 87:3 (2015): 377–408.
Claval, Paul. Przemiany koncepcji dziedzictwa kulturowego i krajobrazu, tłum. P. Jakubczyk. W: Krajobrazy. Antologia tekstów, red. Beata Frydryczak i Dorota Angutek. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2014.
Frydryczak, Beata. Krajobraz. W Modi memorandi: leksykon kultury pamięci, red. Magdalena Saryusz-Wolska i Robert Traba. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2014.
Ingold, Timothy, Czasowość krajobrazu, tlum. B. Frydryczak. W: Krajobrazy. Antologia tekstów, red. Beata Frydryczak i Dorota Angutek. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2014.
Kolen, Jan, Renes Hans, Hermans Rita. Landscape biographies: geographical, historical and archaeological perspectives on the production and transmission of landscapes. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2015.
Mitchell, William J.T. Krajobraz imperialny, tłum. D. Stadnik. W Krajobrazy. Antologia tekstów, red. Beata Frydryczak i Dorota Angutek. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2014.
Myga-Piątek Urszula. Historia, metody i źródła badań krajobrazu kulturowego. W Struktura przestrzenno-funkcjonalna krajobrazu, red. Adolf Szponar, Sylwia Horska-Schwarz. Wrocław: Uniwersytet Wrocławski, 2005.
Vincenz, Stanisław. Krajobraz jako tło dziejów. W Po stronie pamięci. Paryż – Kraków: Instytut Książki, 2016.
Yao Yifeng. Nanjing: Historical Landscape and Its Planning from Geographical Perspective. Singapore: Springer Singapore, 2016.

GEOGRAFIA HISTORYCZNA

Posted on październik 25, 2018 by admin -

Dziedzina pomocnicza historii i geografii, badająca zaszłe w przeszłości przeobrażenia powierzchni ziemi w odniesieniu do procesów przyrodniczych i działalności społeczeństw.

Geografię historyczną definiuje się także jako niezależną naukę, rozwijającą wiedzę o przeszłości środowiska geograficznego, zarówno w wymiarze kulturowym, jak i przyrodniczym. Jako nauka pomocnicza historii geografia historyczna więcej uwagi poświęca przeobrażeniom działalności człowieka, podczas gdy jako nauka pomocnicza geografii skupia się na przemianach środowiska. W obu wypadkach łączy geograficzny przedmiot dociekań z metodami wypracowanymi na gruncie nauk historycznych.
Główne zadania geografii historycznej to: badanie krajobrazów naturalnych i kulturowych, mające na celu zdanie sprawy z ich przemian; badanie form ludzkiego osadnictwa, wpływającego na kształt, a tym samym typ krajobrazu osadniczego; analiza społeczno-politycznego aspektu krajobrazu służąca stworzeniu swego rodzaju mapy odzwierciedlającej całokształt stosunków gospodarczych, społecznych i politycznych na danym obszarze. Niektórzy badacze wyróżniają bardziej szczegółową typologię krajobrazu, jakim interesuje się geografia historyczna. Przykładem może być wynikający z tego podział na krajobraz naturalny, kulturalny, historyczno-polityczny, gospodarczy, komunikacyjny i wojskowy.
Szczegółowe zainteresowania geografii historycznej to osadnictwo, proces zasiedlania i gospodarowania terenów, stosunki społeczne na przestrzeni dziejów, krajobraz historyczny, prace dotyczące konkretnych układów urbanistycznych, osiedli, ośrodków świeckich i kościelnych, topografii miast i wsi, klęski elementarne i żywiołowe, granice i podziały polityczne, administracyjne, kościelne, własnościowe; regiony, podziały terytorialne, szlaki komunikacyjne, toponomastyka i kartografia historyczna. W przypadku koncentracji badań nad krajobrazem społeczno-politycznym, szczególnie nad granicami, mniejszościami czy konfliktami zbrojnymi, mówi się także o geografii politycznej.
Geografia historyczna zajmuje się badaniami o interdyscyplinarnym, a nawet transdyscyplinarnym charakterze, dlatego korzysta z bogactwa nauk przyrodniczych, geografii, gleboznawstwa, klimatologii, hydrologii, botaniki, ekologii, leśnictwa, kartografii historycznej, archeologii i prahistorii, językoznawstwa i onomastyki, etnologii oraz socjologii. Przykładowo: klęski elementarne i żywiołowe wymagają badań geograficznych, historycznych, geologiczno-sejsmologicznych, astronomicznych i epidemiologicznych. Mimo to, geografia historyczna niejednokrotnie radzi sobie gorzej z rekonstrukcją warunków przyrodniczych, np. rzeźby wybrzeża, układu jezior i sieci wodnej czy klimatu i zalesienia niż z odtwarzaniem krajobrazu kulturowego.

Geografia historyczna korzysta z kilku rodzajów źródeł: (1) źródeł pisanych takich, jak kroniki, hagiografia, żywoty, księgi sądowe, kodeksy, diariusze, pamiętniki, rachunki, wykazy czy monografie o życiu codziennym itd.; (2) źródeł kartograficznych, takich jak mapy fizyczne, tematyczne, historyczne, inwentaryzacyjne, mapy żeglarskie, plany i rysunki dokumentacyjne, plany miast i wsi, fortyfikacji, kanałów, rzek, parków i ogrodów, atlasy, słowniki; (3) źródeł archeologicznych, przede wszystkim wykopaliskowych jak osady, budowle, urządzenia techniczne, sieci dróg, mostów, porty, kopalnie, cmentarze, szczątki ludzkie, roślinne i zwierzęce, chociaż dzisiaj korzysta się także ze zdjęć lotniczych; (4) źródeł onomastycznych, przede wszystkim dzieł piśmiennictwa (np. kroniki) czy kartografii (np. stare mapy i plany); (5) źródeł ikonograficznych, takich jak malowidła (np. skalne), szkice, rzeźby, obrazy, detale architektoniczne, fotografie i filmy.
Geografia historyczna dużą wagę przywiązuje do sposobu prezentacji danych oraz wizualizacji. Metoda kartograficzna stanowiła dominujący sposób badania już w XIX w. i dotyczyła opracowywania rozproszonych materiałów i syntetyzowania ich oraz grupowania pod postacią map. Dziś coraz częściej sięga się także do bardziej wyszukanych narzędzi, jak systemu informacji geograficznej (geographic information system, GIS), który strukturyzuje, łączy, analizuje i obrazuje skomplikowane dane w nowy, szybszy i często łatwiejszy sposób. Wadą metod GIS wykorzystywanych w badaniach historycznych jest kontekst badań geografii historycznej, która często operuje nie tyle danymi ilościowymi, co jakościowymi. Ponadto, źródła są najczęściej niekompletne lub wymagają potwierdzenia, co sprawia, że to skądinąd przydatne narzędzie natrafia na poważne ograniczenia.

Za symboliczny początek geografii historycznej w Polsce uznaje się rok 1951 i wydanie podręcznika Stanisława Arnolda Geografia historyczna Polski. Znaczący wpływ na rozwój tej dyscypliny w zakresie badań nad osadnictwem miał kontekst polityczny i przyłączenie nowych terenów do Polski po 1945 r. – Śląska, Pomorza oraz Warmii i Mazur (tzw. Ziem Odzyskanych). Dzieje osadnictwa na tych terenach były niekiedy słabo znane, stąd zaistniała konieczność odnalezienia i zabezpieczenia śladów, co dało asumpt do łączenia historii tych regionów z reliktami piastowskimi i tym samym legitymizowało nowy porządek granic.
Geografia historyczna zwraca także uwagę na wpływ technologii na zachodzące procesy i kulturę materialną. Przykładem są odkrycia geograficzne, podróże oraz znajomość krajów i świata. Badania takie przeprowadzali już Joachim Lelewel czy Franciszek Bujak. Zwrócenie uwagi na osadzenie technologii w konkretnych kontekstach czasoprzestrzennych pozwala lepiej zrozumieć, w jaki sposób materialne środki komunikacji (jak statki czy pociągi), a także urządzenia (jak globusy nieba czy maszyna parowa) wpływały na odkrycia geograficzne, gospodarkę lub morfogenezę miast.
Analiza materialnego dziedzictwa regionów może także powiedzieć wiele o przemianach odbywających się w większej skali czasowej i przestrzennej. Przykładem jest mała populacja Żydów mieszkających w Polsce w relacji do wysokiej liczby obiektów żydowskiej kultury materialnej, stanowiącej niekiedy o charakterze krajobrazu kulturowego. Ich przeobrażanie odbywa się wedle określonego wzoru. Część z nich, szczególnie cmentarze i synagogi, ulega stopniowemu zniszczeniu, podczas gdy inne, jak fabryki czy rezydencje zostają zaadoptowane na potrzeby instytucji użyteczności publicznej, takich jak muzea, biblioteki czy szkoły.
[Ł.P.]

Literatura:
Gregory, Ian, Ell, Paul. Historical GIS: technologies, methodologies and scholarship. Cambridge NY: Cambridge University Press, 2007.
Koter, Marek. Geografia historyczna i polityczna w badaniach Marka Kotera: wybór prac, red. M. Barwiński. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2015.
Kulesza, Mariusz „Uwagi na temat geografii historycznej w Polsce po II wojnie światowej”. W Geografia historyczna jako determinanta rozwoju nauk humanistycznych, red. Mariusz Kulesza. Legnica, Łódź: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Witelona, 2009, 7–26.
MacDonald, Fraser, Withers Charles W.J. Geography, technology and instruments of exploration. Farnham, Burlington: Ashgate 2015.
Morrissey, John. Nally, David. Strohmayer, Ulf. Whelan, Yvonne. Key concepts in historical geography. SAGE: Los Angeles 2014.
Rykała, Anna. Kulesza, Mariusz. „Materialne dziedzictwo Żydów w krajobrazie kulturowym Polski Środkowej”. W Geografia historyczna jako determinanta rozwoju nauk humanistycznych, red. M. Kulesza. Legnica, Łódź: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Witelona, 2009, 203–217.
Tyszkiewicz, Jan. Geografia historyczna: zarys problematyki. Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2014.

FENOMENOLOGIA KRAJOBRAZU

Posted on październik 25, 2018 by admin -

Nurt w badaniach nad krajobrazem czerpiący z dorobku fenomenologii filozoficznej.

Fenomenologia krajobrazu korzysta z zaprzeczenia kartezjańskiego modelu poznania, w którym człowiek zostaje zredukowany do bezcielesnego poznającego umysłu, na rzecz założenia, że człowiek jest cieleśnie zanurzony w zmysłowo doświadczanym świecie, a przez to nieuchronnie angażuje się w rozmaite relacje z nim. Intelektualnymi źródłami fenomenologii krajobrazu są teorie Martina Heideggera (koncepcja zamieszkiwania) oraz Maurice’a Merleau-Ponty’ego (koncepcja ciała jako medium w procesie doświadczania świata, relacji między naturą i kulturą, roli subiektywności w procesie poznania). Wyznacznikami fenomenologii krajobrazu pozostają: wielozmysłowe doświadczenie krajobrazu (oraz doświadczenie w ruchu), teoria zamieszkiwania i partycypacji w krajobrazie, procesualność krajobrazu, pamięć i przypomnienie rozumiane jako czynniki konstytuujące krajobraz. Z perspektywy fenomenologii krajobraz to przede wszystkim świat na rozmaite sposoby przeżywany przez człowieka, a przez to „wypełniany” znaczeniami.
Fenomenologia krajobrazu to nurt szczególnie popularny w geografii humanistycznej i dyscyplinach korzystających z jej dorobku, takich jak archeologia krajobrazu, antropologia kultury, estetyka środowiskowa. Badacze z różnych perspektyw rozwijający fenomenologię krajobrazu – Tim Ingold, Edward Casey, Christopher Tilley, Edward Relph, Haana Buczyńska-Garewicz oraz Arnold Berleant – podkreślają, iż poza rozumieniem krajobrazu w kategoriach wizualnych jako sposobu widzenia, estetycznej lub artystycznej reprezentacji świata, krajobraz jest przede wszystkim przedmiotem doświadczenia, w którym nie jest już wyłącznie obiektem poddanym spojrzeniu, lecz także przestrzenią życia. Zgodnie z ideą fenomenologii krajobrazu człowiek przynależy do krajobrazu, co umożliwia wszelkie doświadczanie: bycie-w-świecie staje się byciem-w-krajobrazie (Wylie).

Przedstawiciele fenomenologii krajobrazu wskazują, że krajobraz jest nie tylko doświadczeniem wizualnym, ale przede wszystkim wielozmysłowym i z tej racji można mówić o krajobrazie dźwiękowym, zapachowym itd. Szczególną rolę odgrywa w nim doświadczenie taktylne, jako doświadczenie haptyczne i kinestetyczne (Rodaway): taktylność oznacza poczucie bycia-w-świecie, przy czym haptyczność pozwala sytuować ciało w przestrzeni, kinestezja natomiast to doświadczenie ciała w ruchu, które przesądza o jedności człowieka i środowiska.
Partycypacja jest drugim z istotnych dla fenomenologii krajobrazu czynników definiujących doświadczenie otwarte na wielozmysłowość. Tilley oraz Berleant posługują się terminem „krajobrazu partycypacyjnego”, zaś Ingold „krajobrazu zadanego”. Krajobraz oznacza tu środowisko lub otoczenie, w którym człowiek żyje, w które jest zaangażowany i które zamieszkuje. Człowiek i środowisko nie mogą być traktowani jako osobne byty, bowiem warunkują się wzajemnie w jednym doświadczeniu egzystencjalnym. Dialektyczna zależność rozbudza w ludziach poczucie przynależności, zakorzenienia, zażyłości, które nie rodzi się jedynie z wiedzy, lecz przede wszystkim z zainteresowania. Krajobraz ma tu znaczenie ontologiczne, ponieważ to w nim i poprzez niego toczy się życie. Krajobraz staje się tu całościowo pojmowanym doświadczeniem poprzez ciało i pełne zmysłowe zaangażowanie (na które składa się między innymi topografia terenu, zapachy, dźwięki, ruch), emocjonalne odczuwanie nastroju oraz podświadomie odbierane bodźce.

Znaczącym w fenomenologii krajobrazu pozostaje pojęcie zamieszkiwanego miejsca oraz okolicy, zakorzenione w Heideggerowskiej koncepcji zamieszkiwania, powiązanej z „topograficznym” modelem myślenia, który łączy miejsce, praktykę, kosmologię i naturę (Tilley). Miejsce jest dla fenomenologii krajobrazu centrum działania, w nim skupia się, jak pisze Relph, doświadczenie wszystkich znaczących wydarzeń naszego życia, które mają swoją ważność tylko w tam, gdzie zachodzą. Tilley posługuje się terminem „lokalność” na oddanie specyficznych sensów i znaczeń, które zostały wpisane w krajobraz przez jego użytkowników. Casey mówi, że być człowiekiem oznacza „być w miejscu”, a żyć znaczy „żyć lokalnie”. W postawie uczestniczącej w stosunku do środowiska nie budujemy dystansu, który staje się udziałem obserwatora, turysty czy przechodnia, lecz poczucie bliskości i zażyłości. Poprzez zamieszkiwanie dokonuje się rozumienie.
Trzecim czynnikiem, na który zwracają uwagę fenomenologowie krajobrazu, jest rodzaj praktykowania krajobrazu poprzez ruch: to doświadczenie cielesne kształtujące się w drodze. Spacer jest kombinacją miejsc i czasów, a spacerowanie tworzy przestrzenne opowieści (de Certeau) „tkane” z dróg i ścieżek. Podążanie ścieżką jest aktem kulturowym: podążamy śladami wydeptanymi przez innych, zaś nieliczni wytyczają nowe ścieżki. Ruch angażuje w doświadczenie czynnik czasu, który odróżnia statyczne pojęcie krajobrazu jako widoku (zbudowanego zgodnie z zasadą perspektywy, z określonego punktu widzenia, ograniczonego horyzontem) od krajobrazu jako procesu (poruszając się zmieniamy pozycję, zmieniamy punkty widzenia, doświadczamy wszystkimi zmysłami, na wielu poziomach i z wielu perspektyw). Krajobraz pojmowany jako proces przestaje być oceniany w kategoriach estetycznych (jako widok), a zaczyna być postrzegany w kategoriach funkcjonalnych jako przestrzeń życia, codziennej pracy i doświadczenia (Ingold). Według Ingolda tak rozumiany krajobraz staje się przestrzenią wspólnotowo podejmowanych działań, które go kształtują.
Czwartym czynnikiem jest pamięć o przeżyciach i doświadczeniach doznanych w danym krajobrazie (miejscu). Krajobraz jawi się tu jako zapis tego, co doświadczone, zaś pamięć o wydarzeniach, które w nim miały miejsce, kodem, za pomocą którego odczytujemy go i interpretujemy. Krajobraz nie jest tu tłem dla ludzkich działań, lecz poznawalnym bytem, przywołującym skojarzenia i wspomnienia. Niektórzy badacze odnajdują w fenomenologii krajobrazu klucz do uchwycenia duchowego tonu ludzkiej egzystencji w świecie. Dla Davida Abrama podejście fenomenologiczne prowadzi do odkrycia bardziej „autentycznego”, ekologicznego i całościowego związku człowieka z ziemią.

Fenomenologia krajobrazu krytykowana bywa przede wszystkim za jej antropocentryzm, skoro ciało człowieka staje się tu źródłem wszelkiego doświadczenia. Projekt, który z założenia miał ograniczać kartezjański dualizm podmiotu i przedmiotu, jeszcze bardziej go uwypukla, podkreśla subiektywność doświadczenia i czyni człowieka miarą wszechrzeczy (Foucault). Drugi moment krytyczny jest związany z przyznawaniem człowiekowi nadzwyczajnych uprawnień, gdyż w myśl tej koncepcji to człowiek ostatecznie syntetyzuje wszelkie doświadczenia. Kolejny jest związany z uwypuklaniem jednostkowego doświadczenia: w wielu analizach Tuana, Relpha czy Seamona jednostkowe doświadczenie jest utożsamiane z „istotą” krajobrazu. Krytyka feministyczna i marksistowska wskazuje na brak zainteresowania ze strony fenomenologów społecznym zróżnicowaniem ludzi. Czynniki płci, wieku czy typu antropologicznego (oraz powiązane z nimi relacje ekonomiczne, polityczne, społeczne, władzy) nie pozostają – wedle tych krytyków – przezroczyste i odbijają się w naszych doświadczeniach, podobnie jak podkreślanie przednowoczesnego stylu życia czy pozaeuropejskich stylów życia jako wartości, poszukiwanie „krajobrazów autentycznych” oraz idealnej, a w rzeczywistości nieistniejącej wspólnoty, która żyje harmonijnie.
[M. G., B. F.]

Literatura:
Abram, David. The Spell of the Sensuous. London: Vintage, 1996.
Angutek, Dorota. „Teoretyczny i epistemologiczny kontekst antropologicznych badań nad krajobrazem”. W: Krajobraz kulturowy, red. Beata Frydryczak i Mieszko Ciesielski. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2014, s. 133-153.
Berleant, Arnold. The Aesthetics of Environment. Philadelphia: Temple University Press, 1992.
Buczyńska-Garewicz, Hanna. Miejsca, strony, okolice. Przyczynek do fenomenologii przestrzeni. Kraków: Universitas, 2006.
Certeau de, Michel. Wynaleźć codzienność. Przeł. K. Thiel-Jańczuk. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2008.
Casey, Edward S. The Fate of Place. Berkeley: University of California Press, 1998.
Daniels, S. „Marxism, culture and the duplicity of landscape”. W: New models in geography, red. R. Peet and N. Thrift. London: Unwin Hyman, 1989, s. 196-220.
Ingold, Tim. The Perception of the Environment: Essays on Livelihood, Dwelling and Skill. London: Routledge, 2000.
Merleau-Ponty, Maurice. Fenomenologia percepcji. Przeł. M. Kowalska, J. Migasiński. Warszawa: Fundacja Aletheia, 2001.
Relph, Edward. Place and Placelessness. London: Pion, 1976.
Rodaway, Paul. Sensous Geographies, Body, Sense and Place. London – New York: Routledge, 1994.
Tilley, Christopher. A Phenomenology of Landscape: Places, Paths and Monuments. Oxford: Berg, 1994.
Tuan, Yi-Fu. Topophilia. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall, 1974.
Wylie, John. Landscape. London-New York: Routledge, 2007.

EKOLOGIA KRAJOBRAZU

Posted on październik 25, 2018 by admin -

Subdyscyplina naukowa badająca w ujęciu holistycznym i systemowym przestrzenną strukturę krajobrazu, jego elementy i relacje pomiędzy nimi oraz funkcje pełnione w procesach ekologicznych.

Termin „ekologia krajobrazu” wprowadził w latach 30. XX wieku niemiecki biolog i geograf Carl Troll. Inspirowany fotografią lotniczą prezentował podejście inkluzyjne, definiując przedmiot badań ekologii krajobrazu jako funkcjonalną analizę treści krajobrazu i zmieniających się zależności pomiędzy nimi z uwzględnieniem wpływu człowieka na tę dynamikę. Podobne intuicje prezentował rosyjski badacz Władimir Sokaczow, który w latach 40. XX w. zaproponował termin „geobiocenologia”.
Ekologia krajobrazu osadzona jest silnie w dwóch dyscyplinach: geografii i biologii. Z punktu widzenia tej pierwszej mówi się zazwyczaj o geoekologii, badającej całościowo krajobraz i aktywność człowieka, natomiast perspektywa tej drugiej uwzględnia geobiocenologię lub bioekologię, akcentujące procesy ewolucyjne. Z racji wzrostu roli czynników antropogenicznych, tj. działalności i obecności człowieka na całym globie, coraz większe znaczenie w obrębie ekologii krajobrazu zyskują nauki humanistyczne. Badaniem skupiającym się na działalności społecznej w odniesieniu do warunków przyrodniczych zajmuje się ekologia człowieka, natomiast ekologia zwierząt – krajobrazem związanym z analizą terytorializmu u zwierząt. Międzynarodowe Towarzystwo Ekologii Krajobrazu (IALE) podkreśla wagę czynników biofizycznych i społecznych w kreowaniu różnorodności krajobrazowej. Z tego powodu badania ekologii krajobrazu z założenia mają charakter inter- i transdyscyplinarny, choć jednocześnie opierają się na własnych podstawach teoretycznych i metodologicznych. Ekologia krajobrazu pomaga formułować postulaty służące kształtowaniu i użytkowaniu środowiska, w czym pośredniczą takie dziedziny jak architektura krajobrazu, planowanie przestrzenne, leśnictwo czy ochrona przyrody.
W obrębie ekologii krajobrazu wyróżnia się kilka perspektyw w zależności od głównego obiektu analiz. Pietrzak wskazuje cztery obszary: globalny, sytuujący krajobraz w kontekście przyrody w ogóle i jej zróżnicowania; geokompleksowy, badający kompleksy przyrodnicze, definiowane jako systemy powiązanych geokomponentów; strukturalno-funkcjonalny, skupiający się na zmiennych czasoprzestrzennych; ekosystemowy, pojmujący krajobraz jako przestrzenny odpowiednik ekosystemu. Można także wskazać podział na podejścia: geograficzno-krajobrazowo-ekologiczne, (eko)systemowe, geoekologiczne, przestrzenno-ekologiczne oraz enwiromentalne (aplikacyjne).
Kluczowe założenia ekologii krajobrazu dotyczą krajobrazowych wzorów i struktur przestrzennych, takich jak układy miejskie, wiejskie czy obszary dzikie. Chodzi nie tylko o to, jak duży udział ma określony komponent w przestrzeni, ale również o to, jak jest zorganizowany. Odmienna charakterystyka układów, generowanych i przekształcanych zarówno siłami przyrody, jak i człowieka, wpływa na procesy ekologiczne, których wyjaśniania szuka się różnicując skale – od mikroekologii badającej mszyce i pszczoły po makroekologię operującą wielkościami kontynentalnymi. Najważniejsze w wybraniu skali jest ustalenie relacji pomiędzy przestrzenną heterogenicznością a zachodzącymi w niej procesami lub interesującą dla badania zmienną.
Ekologia krajobrazu wyróżnia cztery czynniki kształtujące wzory przestrzenne: szablony abiotyczne, interakcje biotyczne, wykorzystywanie terenu przez ludzi oraz zakłócenia i sukcesje wegetatywne.
Do czynników abiotycznych zalicza się: klimat, rozumiany jako trwałe i utrzymujące się dla danego regionu warunki pogodowe, ukształtowanie terenu pojęte jako formy geologiczne, np. doliny, równiny i wzgórza powstałe w wyniku procesów geologicznych i geomorfologicznych, które razem z klimatem wpływają na strukturę gleby i rodzaj ekosystemu.
Interakcje biotyczne obejmują rozmaite relacje w obrębie gatunków roślinnych i zwierzęcych oraz między nimi. Interakcje mogą prowadzić do dominacji i homogenizacji. Jeśli dominujący gatunek decyduje o wzorze przestrzennym, mówi się wówczas o nim jako o gatunku podstawowym, jakim jest np. koralowiec dla tropikalnej linii brzegowej. Istnieją też tzw. inżynierowie ekosystemów: jednym z nich jest bóbr, który budując tamy i podnosząc poziom wody zmienia otaczający jego siedlisko habitat.
Używanie terenu przez człowieka dotyczy sposobów i celów wykorzystywania jego zasobów, np. w przemyśle, rekreacji lub mieszkalnictwie. Choć wpływ człowieka na ekologię krajobrazu sięga prehistorii, to dopiero w epoce nowoczesnej nastąpiła decydująca zmiana charakteru biosfery lądowej na skutek działalności człowieka.
Ostatnia grupa czynników to zakłócenia i sukcesja roślinna. Zakłócenie to incydentalne zdarzenie, zaburzające ekosystem poprzez zmiany w dostępności zasobów czy strukturze populacji, takie jak pożary czy wybuchy wulkanów.
Wiodącym czasopismem ujmującym całościową tematykę ekologii krajobrazu jest Landscape Ecology, wydawane nieprzerwanie od 1987 roku. Jego obecny redaktor, Jianguo Wu, określił 10 głównych tematów ekologii krajobrazu: (1) relacja wzór (struktura przestrzenna) – proces – skala, (2) ciągłość i fragmentacja krajobrazu, (3) skala i skalowanie, (4) analiza przestrzenna i modelowanie krajobrazu, (5) zmiany dotyczące używania terenu oraz jego form pokrycia, (6) wpływy historii i dziedzictwa krajobrazu, (7) interakcje pomiędzy zmianami klimatycznymi a krajobrazem, (8) usługi ekosystemowe w zmieniającym się krajobrazie, (9) zrównoważenie krajobrazu, (10) precyzja szacowania i analiza ryzyka.
[Ł.P.]

Literatura:
Balon, Jarosław. „Porządki Przestrzenne – Syntetyczna Wizja Krajobrazu. Spatial Orders – a Synthetic Vision of Landscape”. Landscape XXIII (2009): 61–70.
Cadenasso, Mary L., Steward, T. A. Pickett. „Cities and the Environment Urban Principles for Ecological Landscape Design and Management”. Cities and the Environment 1(2008): 1–16.
Forman, Richard T.T. „Some General Principles of Landscape and Regional Ecology”. Landscape Ecology 10 (1995): 133–42.
Gobster, Paul H., Nassauer, Joan I., Daniel, Terry C., Fry, Gary. „The Shared Landscape: What Does Aesthetics Have to Do with Ecology?” Landscape Ecology 22 (2007): 959–72.
Pietrzak, Maciej. „Ekologia krajobrazu jako nauka – między teorią a praktyką”. W Ekologia krajobrazu I ekorozwój, red. Aleksandra Kowalczyk. Bydgoszcz: Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, 2001.
Richling, Andrzej. „Perspektywy Rozwoju Ekologii Krajobrazu.” Problemy Ekologii Krajobrazu 23 (2009): 1–10.
Richling, Andrzej. Solon, Jerzy. Ekologia krajobrazu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011.
Turner, Monica G., Gardner, Robert H., O´Neil, Robert V. Landscape Ecology in Theory and Practice: Pattern and Process. New York: Springer, 2015.
Wiens, John A., Milne, Bruce T. „Scaling of ‘Landscapes’ in Landscape Ecology, Or, Landscape Ecology from a Beetle’s Perspective”. Landscape Ecology 3 (1989): 87–96.
Wu, Jianguo. „Key Concepts and Research Topics in Landscape Ecology Revisited: 30 Years after the Allerton Park Workshop”. Landscape Ecology 28 (2013): 1–11.

ANTROPOGEOGRAFIA

Posted on październik 25, 2018 by admin -

Dział geografii badający związki i zależności między środowiskiem naturalnym (warunkami geograficznymi, przyrodniczymi, klimatycznymi) a cywilizacją ludzką. (Gr. ánthrōpos – człowiek, geōgraphía – opis ziemi; stąd „antropogeografia” to geografia człowieka).

Antropogeografia bada wzajemne wpływy działalności człowieka i środowiska naturalnego. Dostarcza geograficznie argumentowanego wyjaśnienia zróżnicowania w rozwoju społeczności ludzkich, rozmieszczenia populacji, a także zróżnicowanych form rozwoju gospodarczego i społecznego. Można mówić o trzech głównych koncepcjach antropogeografii: 1) determinizmie geograficznym uznającym silny wpływ środowiska na społeczność oraz eksponującym przystosowanie człowieka do środowiska naturalnego (z tego stanowiska wywodzi się geopolityka), 2) nihilizmie geograficznym negującym wpływ środowiska naturalnego na rozwój cywilizacji oraz 3) posybilizmie geograficznym uznającym wzajemność tych relacji.
Główne zagadnienie antropogeografii – relacja między społeczeństwem a środowiskiem geograficznym – było znane od starożytności, ale istotny rozwój zainteresowań tą problematyką nastąpił w XIX wieku, głownie za sprawą niemieckiego etnologa i geografa Friedricha Ratzela, który stworzył podstawy metodologiczne i teoretyczne tej dyscypliny. Ratzel zdefiniował antropogeografię jako naukę o przyrodniczym uwarunkowaniu społeczeństw oraz o rozprzestrzenianiu się człowieka.
W 1897 r. Ratzel, który postrzegał świat człowieka i przyrody dynamicznie i antagonistycznie, rozwinął w oparciu o ideę darwinizmu społecznego koncepcję społeczeństwa jako żywego organizmu, który rodzi się, dojrzewa, starzeje i umiera oraz funkcjonuje w powiązaniu ze środowiskiem naturalnym. Według Ratzela człowiek jest zdeterminowany geograficznie, tak jak świat roślin czy zwierząt, stąd należy go traktować jako istotę biologiczną. Zbiorowości ludzkie, mieszkające w różnych typach środowiska geograﬁcznego, przechodzą w swej historii przez kolejne szczeble rozwoju cywilizacyjnego, dostosowując się do zmiennych warunków środowiska i wykształcają różne formy tego przystosowania, przejawiające się w różnych sposobach gospodarowania oraz kulturach. Kluczową rolę w rozwoju odegrały migracje, przemieszczanie się ludzi w celu osiedlenia się w środowisku gwarantującym dogodne warunki egzystencji. W dalszym procesie rozwoju przemieszczanie zastępowane jest przez walkę o przestrzeń i terytorium.
Ratzel zwrócił uwagę na zależność między rozwojem ekonomicznym społeczności a liczebnością populacji oraz na fakt, że wpływ przyrody na społeczność (zarówno jej cechy fizyczne, jak i duchowe) ma związek ze stylem życia i sposobami zagospodarowywania środowiska. Według Ratzela prawo, obyczaje, wierzenia religijne, język są dziełami przyrody, a podobieństwa między różnymi kulturami muszą być wynikiem dawnych kontaktów i migracji. Wskazywał na związki antropogeografii z geografią polityczną, dowodząc, że rozwój społeczny zależy od warunków geograficznych, a społeczeństwo, które w najwyższym stopniu dokonało adaptacji do terytorium i warunków na nim panujących, naturalną koleją rzeczy przekracza granice obszarów pozostających w posiadaniu innych nacji i dokonuje ekspansji na nowe terytoria.
W początkach XX wieku antropogeografia była wiodącą szkołą w ramach niemieckiej geografii ekonomicznej, wywarła wpływ na koncepcje francuskiego geografia Paula Vidale de la Blache’a (zwolennika posybilizmu geograficznego), na etnologię przełomu XIX i XX wieku, stanowiąc podbudowę jednej z metod badawczych – dyfuzjonizmu. W XX wieku antropogeografia Ratzela wywarła z kolei wpływ na amerykańską szkołę środowiskową.
Idee Ratzela zostały wykorzystane przez ideologów nazistowskich jako teoretyczne uzasadnienie dla terytorialnej ekspansji Niemiec. Wyprowadzona z antropogeografii teoria geopolityki Rudolfa Kjelléna wraz z jego interpretacją pojęcia Lebensraum została przejęta, rozwinięta i zaadaptowana przez polityków Trzeciej Rzeszy i wykorzystana m.in. w teorii walki rasowej o przestrzeń życiową. Teorie determinizmu środowiskowego (klimatycznego, fizycznego) spotkały się z krytyką jako współtworzące podbudowę ideologii rasistowskiej.
[M.G., B.F.]

Literatura:
Ratzel, Friedrich. „Antropogeografia”. W: Nowicka, Ewa, Głowacka-Grajper, Małgorzata (red.) Świat człowieka – Świat kultury. Antologia tekstów klasycznej antropologii, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007.
Landes David. The Wealth and Poverty of Nations: Why Some are So Rich and Some So Poor. New York-London: W.W. Norton & Company, 1998.
Eberhardt, Piotr. „Poglądy antropogeograficzne i geopolityczne Friedricha Ratzla”. Przegląd Geograficzny nr 2, 2015, s. 199-224.
Moczulski, Leszek. Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni, Warszawa: Bellona, 2010.

SZTUKA KRAJOBRAZOWA

Posted on październik 15, 2018 by admin -

Wszelkie formy sztuki (wizualne, konceptualne, performatywne), które odnoszą się do krajobrazu, zarówno naturalnego, jak i miejskiego, problematyzując go, czyli poddając go artystycznej analizie, interpretacji i interwencji, zarówno w sensie formalnym i estetycznym, jak i krytycznym.

Sztuka krajobrazowa nie jest wyłącznie prostą reprezentacją krajobrazu, nie zmierza do jego odwzorowania, lecz stanowi rodzaj krytycznego odniesienia do niego, jego aspektów i kwestii z nim związanych, wyrażonego w języku sztuki. W tym sensie przedmiotem sztuki krajobrazowej są zarówno walory krajobrazu i jego estetyka (np. krajobrazu naturalnego, sztucznego, zdegradowanego, postindustrialnego), jak i problemy pokrewne (ekologiczne, społeczne, polityczne i inne), w które krajobraz jest uwikłany. Może przybierać ona wyraz dzieła lub działania, wkraczając w krajobraz zastany i przydając mu nowych sensów, przez co przeobraża (trwale lub tymczasowo) jego znaczenie. W ten sposób sztuka krajobrazowa sytuuje się między artystycznym gestem a dyskursem publicznym.

Sztuka krajobrazowa nie jest wyodrębnionym kierunkiem czy nurtem w sztuce i nie tworzy zwartej koncepcji artystycznej. Jej przejawów poszukiwać można w różnych obszarach artystycznych, w poszczególnych dziełach, działaniach czy akcjach, które ujawniając wrażliwość krajobrazową, ukierunkowane są na szeroko rozumiany dyskurs: od stanowisk problematyzującego krajobraz lub jego aspekty po estetyzujące krajobraz. Jest zatem wyrazem artystycznego zaangażowania, które przejawiać się może w różnych dziedzinach sztuki (architektura, film, fotografia, instalacja, malarstwo, performance, rzeźba), różnych kierunkach (sztuka ziemi, sztuka środowiskowa, murale itp.) oraz w jednostkowych realizacjach.

Z perspektywy historii sztuki pierwszych realizacji aspirujących do miana sztuki krajobrazowej można poszukiwać w obszarze malarskiego odkrycia krajobrazu jako przedmiotu artystycznych inspiracji. Za pierwszy przejaw uznać należy usamodzielnienie się malarstwa pejzażowego i przedstawienie pejzażu jako godnego tematu malarskiego. Od czasu renesansu, wczesnych pejzaży Leonarda da Vinci i Dürera i później mistrzów malarstwa pejzażowego aż po wiek XIX, można dostrzec dwa spojrzenia na krajobraz: estetyzujące krajobraz i zmierzające do stworzenia jego idealnej formy (np. Lorrain, Rosa) oraz dostrzegające przebiegające w nim procesy i przestrzeń życia (np. Dürer, Constable). Dość wcześnie ujawniła się różnica między idealizującym krajobraz malarstwem pejzażowym a zmierzającym do oddania procesów przebiegających w jego ramach malarstwem północnoeuropejskim. W tym wymiarze przedmiotem artystycznej analizy jest krajobraz rozumiany zarówno jako przestrzeń wzrokowego postrzegania, jak i obszar zamieszkiwany i przekształcany przez człowieka. Jeżeli przyjąć, że istnieją dwa sposoby ujęcia krajobrazu, wyróżniające krajobraz estetyczny i krajobraz kulturowy, to sztuka krajobrazowa akcentuje raczej kulturowy wymiar krajobrazu i wynikające z tego ujęcia problemy. Innym źródłem myślenia o krajobrazie jest sztuka ogrodowa, szczególnie parki krajobrazowe, które zmierzały do wykreowania krajobrazu zbliżonego do naturalnego za pomocą naturalnych środków.

Z chwilą wynalezienia fotografii w połowie XIX w. ta nowa dziedzina sztuki szybko dostrzegła w krajobrazie interesujący przedmiot artystycznej analizy, włączając się w nurt myślenia wypracowany przez malarstwo, potwierdzając zarazem dwutorowość myślenia o krajobrazie.

Zdecydowany rozwój sztuki krajobrazowej odnotować należy w XX w. w obszarze sztuki awangardowej i neoawangardowej, a także towarzyszącej jej ideologii, głoszącej m. in. potrzebę porzucenie muzeum i galerii na rzecz miejskiej lub naturalnej przestrzeni (otoczenia) prezentacji sztuki, co stworzyło możliwość wpisania się dzieła sztuki (jakkolwiek rozumianego: jako instalacja, dzieło efemeryczne, rzeźba, performance, mural) w krajobraz, ale również odniesienia do niego. Najbliższe takiego rozumienia sztuki krajobrazowej są sztuka środowiskowa (ang. environmental art) i sztuka ziemi (ang. land art), rozwijające się od lat 70. XX w., część realizacji z zakresu sztuki publicznej z przełomu XX i XXI w. i w tym samym czasie rozwijającej się sztuki krytycznej. W każdym przypadku dzieło lub działanie artystyczne wymaga formalnego, ideologicznego lub semantycznego odniesienia do miejsca, przybierając charakter site specific art. Z tego powodu idea miejsca i związanych z nim kontekstów istotnie warunkuje sztukę krajobrazową. Począwszy od „Spiralnej grobli” Smithsona, sztuka ziemi była formą uprzestrzennienia dzieła sztuki w naturalnym otoczeniu przy użyciu naturalnego materiału (piasek, kamienie, skała, gałęzie itp.) i warunków atmosferycznych. Takie prace jak „Pole błyskawic” Waltera de Maria czy seria linii (np. „A Line Made by Walking”) Richarda Longa należą do kanonu sztuki ziemi. Sztuka ziemi i sztuka środowiskowa za główny punkt odniesienia przyjęły otoczenie naturalne, nierzadko wykorzystując rozległe, otwarte przestrzenie, gdzie realizowano prace o dużej skali, monumentalne, wyraźnie ingerujące w zastany krajobraz, przeobrażając go trwale lub czasowo i poddając działaniu czynników naturalnych (atmosferycznych, geologicznych itp.). Do takich należy również, widoczna z lotu ptaka, praca „Projekt Mars” Jarosława Kozakiewicza: rozległa usypana z ziemi i porośnięta trawą kompozycja o kształcie ludzkiego ucha, stworzona na terenie nieczynnej kopalni węgla brunatnego na niemieckim Pojezierzu Łużyckim. Sięgając do ideologii minimalizmu w zakresie stosowanych materiałów i środków, z czasem sztuka ziemi zaczęła przybierać nowe, bardziej efemeryczne i mniej monumentalne formy, często sprowadzające się do gestu artystycznego, dążąc w znacznym stopniu do integracji dzieła sztuki z otoczeniem, estetycznego, formalnego wpisania się działa w krajobraz, a nawet wtopienia w krajobraz. Z tego rodzaju dzieł przywołać należy działania Mirosława Maszlanko, który swoimi wiklinowymi pracami wnika w przyrodę, sprawiając, że otoczenie i dzieło wzajemnie na siebie oddziałują. Innym dobrym przykładem są prace akcentujące i podkreślające swoją wymową lub formą dane miejsce zarówno w przestrzeni naturalnej/przyrodniczej, jak i miejskiej.

W przestrzeni miejskiej realizacje, które można zakwalifikować do sztuki krajobrazowej, znacznie częściej wywodzą się z nurtu sztuki krytycznej, która wkracza w przestrzeń publiczną jako sferę dyskursu, powodując czasowe lub trwałe jej przeobrażenie za pomocą środków artystycznych i podejmowanego przez nią problemu (trudno przejść obojętnie np. wobec architektury, która wcześniej stała się przedmiotem prac Wodiczki). Dzieła znajdujące się w przestrzeni publicznej o wiele częściej korzystają z nowych technologii (hologramy) lub sprowadzają się do jednorazowych akcji. Często odwołują się do problematyki ekologicznej i społecznej (ogródki warzywne Julity Wójcik), politycznej (Cecylii Malik „Matka Polka na wyrębie”, praca, w której kobiety karmiące dzieci zajęły pnie właśnie wyciętych drzew), aktualizując zakres dialogu i troski („Ból Tomka Kawiaka” z 1970 r., praca, w której artysta obandażował podcięte drzewa w centrum miasta).

Równie duże znaczenie dla rozumienia sztuki krajobrazowej mają prace, które wpisują się w kulturowe myślenie o krajobrazie, podkreślające jego społeczny i procesualny wymiar. Tutaj pierwszym odniesieniem jest rozumienie krajobrazu jak przestrzeni przeobrażanej, zamieszkiwanej i współtworzonej przez człowieka. Sztandarowym przykładem tego typu pracy może być film „Ecosystem” Huberta Czerepoka, akcentujący doświadczenie społeczne rodzące się w krajobrazie. Drugim punktem odniesienia jest doświadczenie topograficzne, możliwe do zdobycia tylko w czasie wędrówki (jakkolwiek pojętej). Przykłady tego rodzaju myślenia odnaleźć można we wszystkich dziedzinach sztuki: od malarstwa (Tatarczyk) przez fotografię (Bułhak, Rydel), po działania i akcje (Robakowski).
[B.F.]

Literatura:
Frydryczak, Beata. Między gestem a dyskursem. Warszawa: Instytut Kultury, 1995.
Dziamski, Grzegorz. Awangarda po awangardzie, od neoawangardy do postmodernizmu. Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora, 1995.
Dziamski, Grzegorz. Sztuka u progu XXI wieku. Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora, 2002.
Beardsley, John. Earthworks and Beyond. Contemporary Art in the Landscape. New York: Abbeville Press, 1998.
Kastner, Jeffrey, Wallis, Brian. Land and Environmental Art. Boston: Phaidon Press, 1998.

SEMIOTYKA KRAJOBRAZU

Posted on październik 15, 2018 by admin -

Inspirowane semiotyką podejście w badaniach nad krajobrazem, wychodzące z założenia, że krajobrazy stanowią systemy znakowe i jako takie posiadają rozmaite znaczenia; celem semiotyki krajobrazu jest analiza owych znaczeń.

Semiotyka krajobrazu nie stanowi jednorodnej dziedziny, toteż można w jej ramach wyróżnić rozmaite stanowiska metodologiczne. Jedne jedynie inspirowane są semiotyką i sprowadzają się do traktowania krajobrazów jako znaczących (można przy tym wskazać badaczy, którzy głoszą tę samą tezę, lecz nie uważają się za reprezentantów semiotyki; można do nich zaliczyć np. przedstawicieli hermeneutyki krajobrazu), inne próbują przykładać do badań nad krajobrazami narzędzia semiotyczne (zwłaszcza językoznawcze, ale nie tylko, bo także np. zaczerpnięte z teorii Peirce’a) wypracowane zarówno na gruncie semiotyki strukturalistycznej, jak i post-strukturalistycznej.

Założenie mówiące, że krajobrazy są systemami znaczącymi (strukturami), złożonymi z elementów wchodzących ze sobą w złożone relacje, skutkuje traktowaniem krajobrazów w sposób analogiczny do tekstów jako złożonych z dających się wyodrębnić jednostek posiadających znaczenia. Jednostki te (a w rezultacie i krajobrazy) opisuje się za pomocą schematu: znaczące (czyli nośnik znaczenia, w tym przypadku jest nim element krajobrazu) – znaczenie, przy czym przyjmuje się zwykle, że relacja między nimi ma charakter arbitralny, tzn. jest wynikiem konwencji (kodu) funkcjonującej w danej grupie. Przyjmuje się także, że elementy krajobrazu posiadają takie, a nie inne znaczenia, ponieważ wchodzą w takie, a nie inne relacje z pozostałymi elementami oraz że można odróżnić głębokie struktury znaczeniowe (mechanizmy wytwarzające znaczenia) od ich konkretnych przejawów (znaczeń określonych elementów w określonych krajobrazach) (Lindström, Kull i Palang 2014).

Zadanie semiotyki krajobrazu polega zatem na czytaniu krajobrazów, tj. na ustaleniu elementów znaczących, relacji między nimi oraz kodów determinujących znaczenia. Inaczej mówiąc, podejście semiotyczne bada, w jaki sposób jakie znaczenia zostały nadane neutralnym elementom krajobrazu. Z tego względu semiotyka krajobrazu kładzie nacisk przede wszystkim na interpretatorów krajobrazów, tzn. na ludzi, którzy na podstawie społecznych konwencji nadają im znaczenia. Do kodów, którym poświęca się najwięcej uwagi należą te związane z relacjami władzy, ekonomii, tożsamości, konsumpcji, rasy, płci kulturowej, klasy – przyjmuje się, że to te czynniki sprawiają, iż krajobrazy są odbierane przez ludzi jako znaczące, tzn. jako niosące takie, a nie inne treści. Do tych czynników należałoby jeszcze dodać estetykę jako związaną z wartościowaniem. Będąc dziedziną rozwijającą namysł nad tym, jak człowiek odnosi się do swojego otoczenia, semiotyka krajobrazu stanowi istotny składnik geografii humanistycznej.

W semiotyce krajobrazu jedną z wiodących przenośni służących opisowi krajobrazu jest metafora tekstu (stosowana także w innych ujęciach, np. w hermeneutyce środowiskowej), która przez samych semiotyków bywa krytykowana za swą sztywność i systemowość, wykluczającą nienormatywne odczytania. Kwestia ta jednak w dużej mierze dotyczy nie tyle krajobrazu jako tekstu, ile raczej samego sposobu rozumienia kategorii tekstu – pod tym względem semiotyka krajobrazu podążałaby tropem semiotyki literaturoznawczej. Pokrewną przenośnią jest równie dyskusyjna metafora języka, wiążąca się z ujmowaniem krajobrazu jako „mówiącego”, przekazującego komunikat (Spirn). Pojawia się bowiem pytanie: kto mówi?

Semiotyka krajobrazu bywa łączona z ikonografią krajobrazu (Cosgrove). W takim ujęciu, nazywanym ujęciem reprezentacyjnym, krajobraz to, jak pisał Cosgrove: „przedstawienie kulturowe, malarski sposób ukazywania, strukturowania i symbolizowania otoczenia” – nacisk w badaniach położony jest więc na analizę rozmaitych sposób ukazywania świata przez człowieka w obrazach (malarstwo, kartografia), piśmie (literatura, oficjalne dokumenty) i innych mediach (np. film). Bada się zatem ikonografię krajobrazu odzwierciedlającą to, w jaki sposób człowiek wyobraża sobie swoje otoczenie, nadając mu określone znaczenia.

Dziedziną, w której badania nad znaczeniami krajobrazów są rozwinięte, jest historia ogrodów. Ogrody bowiem to krajobrazy zakładane z myślą o tym, by przekazywały określone sensy. W toku historii sensy te przybierały rozmaite kształty, od ikonograficznych, wynikających z przyjętych konwencji, po zmysłowo-cielesne, wynikające z fizycznej obecności człowieka (Lichaczow).

Powyższym ujęciom, którym zarzuca się dematerializowanie krajobrazu, przeciwstawiają się badacze spod znaku fenomenologii, przyjmujący, że znaczenie krajobrazu nie jest jedynie wytworem kodów społecznych, ale jest także rezultatem cielesnej interakcji człowieka z krajobrazem. Podejście fenomenologiczne rezygnuje z myślenia o krajobrazie jako o pewnym wyobrażeniu o rzeczywistości na rzecz ujmowania go jako rzeczywistej sfery, w której działa człowiek i która objawia się w jego działaniach.

Powyższa perspektywa wiąże się też z coraz powszechniejszymi podejściami podkreślającymi wagę materialnego aspektu świata oraz relacyjność ludzkiej egzystencji, która nieuchronnie wchodzi w rozmaite związki z materialnym światem.

Semiotyczne badania nad krajobrazem nie ograniczają się tylko i wyłącznie do sfery kultury. Ekosemiotyka bada komunikacyjne (informacyjne) aspekty krajobrazu z perspektywy świata zwierzęcego i roślinnego.

Znaczenie samej semiotyki krajobrazu jest złożone. Z jednej strony pozwala ona zrozumieć, w jaki sposób ludzie pojmują swoje otoczenie (jak je czytają). Z drugiej zaś umożliwia dostrzeżenie, że organizmy inne niż ludzkie, które zwykle są traktowane jako elementy krajobrazu człowieka, także „mają” swoje znaczące krajobrazy. Z tych powodów semiotyka krajobrazu jest istotna także dla zarządzania i projektowania krajobrazów jako obszarów, w których nakładają się na siebie rozmaite znaczenia (Treib).

Terminami zbliżonymi do terminu „semiotyka krajobrazu” są „geosemiotyka” i „semio-geografia”.
[M.S.]

Literatura:
Cosgrove, Denis. Social Formation and Symbolic Landscape. London: Croom Helm, 1984.
Cosgrove, Denis, Daniels, Stepen (red.) The Iconography of Landscape: Essays on the Symbolic Representation, Design and Use of Past Environments. Cambridge: Cambridge University Press, 1988.
Lichaczow, Dymitr, Poezja ogrodów. O semantyce stylów ogrodowo-parkowych, tłum. K. N. Sakowicz. Wrocław: Zakład Narodowy im Ossolińskich, 1991.
Lindström, Kati, Kull, Kull, Palang, Hannes. „Landscape semiotics: contribution to culture theory.” W Estonian Approaches to Culture Theory. Approaches to Culture Theory 4 (2014): 110–132.
Treib, Mark (red.) Meaning in Landscape Architecture and Gardens: Four Essays, Four Commentaries. New York: Routledge, 2011.
Spirn, Anne. W. The Language of Landscape. New Haven: Yale University Press, 1998.
Tuan, Yi-Fu. Topophilia: A Study of Environmental Perception, Attitudes, and Values. Englewood Cliffs: Prentice-Hall, 1974.

REWITALIZACJA

Posted on październik 15, 2018 by admin -

Dosłownie: ożywienie, przywrócenie do życia; ogół działań architektonicznych i urbanistycznych mających wpłynąć na krajobraz miejski, polepszając jego estetyczne, użytkowe, ekonomiczne czy społeczne funkcje. Termin bywa także odnoszony do poprawy jakości krajobrazów innych niż miejskie, np. postindustrialnych.

Rewitalizacja jest procesem długotrwałym i wieloaspektowym, wymagającym działań podejmowanych w różnych obszarach (dzielnica, część miasta).„Rewitalizacja stanowi proces wyprowadzania ze stanu kryzysowego obszarów zdegradowanych, prowadzony w sposób kompleksowy, poprzez zintegrowane działania na rzecz lokalnej społeczności, przestrzeni i gospodarki, skoncentrowane terytorialnie, prowadzone przez interesariuszy rewitalizacji” (Ustawa o rewitalizacji, art. 2). Rewitalizacji nie należy zatem mylić z takimi pojęciami jak np. rewaloryzacja, modernizacja czy adaptacja, odnoszącymi się do mniejszych, pojedynczych obiektów.

Zabiegom rewitalizacyjnym poddaje się obszary uznawane za podupadłe ekonomicznie, społecznie i estetycznie. Spektrum tych zabiegów jest szerokie: od usuwania pozostałości po dawnej tkance miejskiej i zastępowania jej nowymi strukturami, przez przywracanie dawnej świetności budynkom zdegradowanym, po adaptowanie ich do nowych potrzeb. To ostatnie rozwiązanie wiąże się ze zmianą funkcji pełnionej przez rewitalizowany obszar.

Rewitalizacja ma przede wszystkim służyć poprawie warunków życia w danym miejscu, a więc pozytywnie wpływać na lokalne społeczności, stąd znaczna rola, jaką odgrywa w niej partycypacja społeczna. Bywa jednak postrzegana również jako mechanizm kontroli, podporządkowujący mieszkańców władzom miasta.

Procesy rewitalizacyjne mogą skutecznie poprawiać jakość krajobrazu miejskiego, zarazem jednak mogą doprowadzać do procesów negatywnych, do których należy zaliczyć przede wszystkim gentryfikację. Rewitalizacja danego obszaru miejskiego skutkuje wzrostem jego atrakcyjności, prestiżu, a co za tym idzie kosztów życia w nim, co prowadzi do wymiany mieszkańców: z powodów ekonomicznych dawni, zwykle ubożsi, ustępują miejsce nowym, zamożniejszym.

Obszarami najczęściej rewitalizowanymi są obszary położone w centrach miast bądź też obszary poprzemysłowe, które często przekształca się w dzielnice biurowe.

Początki działań rewitalizacyjnych sięgają XIX w. (m.in. przebudowa Paryża zrealizowana przez Haussmana).
[M.S.]

Literatura:
Przewojska, Justyna. Rewitalizacja miast: aspekt społeczny. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2016.
Bazuń, Dorota, Kwiatkowski, Mariusz (red.) Rewitalizacja: podejście partycypacyjne. Warszawa: Oficyna Naukowa, 2017.
Ustawa o rewitalizacji (http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20150001777)
Zimpel, Jadwiga. Rewitalizacja miast: projekt kulturowy. Poznań: Wydawnicwo WNS UAM, 2013.

PROJEKTOWANIE KRAJOBRAZU

Posted on październik 15, 2018 by admin -

Dyscyplina zorientowana na rozumienie i kształtowanie krajobrazu, rozwijająca się w oparciu o interdyscyplinarną wiedzę z zakresu ukształtowania terenu, geologii, gleby, hydrologii, botaniki, ekologii, chemii i fizyki. W jej zakres wchodzą zagadnienia związane z planowaniem, projektowaniem i ochroną. W Polsce utożsamiana z architekturą krajobrazu.

Od tysięcy lat ludzie zwykli wpływać na kształt krajobrazu, aby usprawniać komunikację, polepszać dostęp do surowców, poprawiać bezpieczeństwo czy wygodę życia. W toku rozwoju cywilizacji ludzie zwiększali zdolność przeobrażania krajobrazu, aby służył lepiej ich potrzebom, zarówno użytkowym, jak i estetycznym. Współcześnie, możliwości podporządkowywania krajobrazu wizji projektantów są tak wielkie, że niejednokrotnie nie potrafimy przewiedzieć wszystkich konsekwencji, jakie te interwencje niosą ze sobą dla życia i środowiska.

Projektowanie krajobrazu to doświadczenie bliskie każdemu człowiekowi, który pracuje z przyrodą (np. poprzez sadzenie drzew czy uprawę roślin). Jako dziedzina badawcza, ale i artystyczno-praktyczna, bierze wszelako pod uwagę więcej czynników niż tylko aspekty estetyczne i użytkowe. Podstawowe składowe pracy projektantów to elementy topograficzne (teren), roślinność i gleba, woda, budowle (mała i duża architektura), niebo i klimat. Tworząc w oparciu o nie, negocjuje się kształt krajobrazu, w którym współgrają walory przyrodnicze i kulturowe.

Projektowanie ocenia się przede wszystkim wedle kryterium stopnia użyteczności, wpływającego na poprawę charakteru, jakości czy doświadczania krajobrazu, co jest wszakże zmienne w czasie i różnie waloryzowane w zależności od kręgu kulturowego. Początkowo projektowanie krajobrazu, według Eliota (1859-1897), miało służyć kształtowaniu i ochronie piękna. Do niedawna funkcjonalność i estetyka były nadrzędnymi celami projektowania krajobrazu, ale dziś coraz większą wagę przykłada się do projektów, które dbają o zrównoważony rozwój lub próbują wpływać na regeneracje zmienionych miejsc, np. krajobrazów poprzemysłowych. Z tego powodu można wymienić dwa główne cele projektowania: (1) tworzenie i podtrzymanie użytecznego, korzystnego i ciekawego krajobrazu; oraz (2) ochrona i wydobycie jakości kulturowych i ekologicznych krajobrazu.

Termin „architektura krajobrazu” pochodzi z książki On the Landscape Architecture of the Great Painters in Italy (1828) Gilberta L. Measona, a szerokie uznanie zaczął zdobywać od chwili powołania Amerykańskiego Towarzystwa Architektów Krajobrazu (ASLA) w 1899 roku. Dziedzina ta wywodzi się ze sztuki ogrodowej, architektury i planowania, w tym XVIII-wiecznej angielskiej szkoły krajobrazowej i rozwoju ogrodnictwa krajobrazowego. Kształcenie architektów krajobrazu na uniwersytetach rozpoczęło się w 1900 roku na Harvardzie, w Europie po raz pierwszy podjęto je w 1919 roku w Oslo, a w Polsce w 1928 roku, gdy Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego powołała do życia Zakład Architektury Krajobrazu i Parkoznawstwa. Do II wojny światowej w Stanach Zjednoczonych obszarem działań projektantów były przeważnie ogrody przydomowe, rezydencjalne oraz parki publiczne. Współcześnie przedmiotem działań są głównie tereny miejskie, rekreacyjne i zabytkowe, jak również duże projekty realizowane w regionach, miastach czy parkach narodowych. Dotyczy ono częściej materialnych form i procesów wegetacji, wody, struktur, gleby i topografii niż polityki publicznej czy legislacji urbanistów.

Wśród pierwszych realizacji nowocześnie rozumianego projektowania krajobrazu znajdują się amerykańskie założenia parkowe, jak Central Park w Nowym Jorku czy bostoński Szmaragdowy Naszyjnik (ang. emerald neklace), zielony łańcuch pięciu parków o łącznej długości ośmiu kilometrów, biegnący wzdłuż trzech rzek płynących przez miasto (autorstwa Fredricka L. Olmsteda i Charlesa Eliota).

Projektanci wykorzystują różne typologie krajobrazów. Jednym z nich jest podział na krajobrazy otwarte (tereny wiejskie, ale także podlegające specjalnej ochronie, jak parki narodowe) i zamknięte (miejskie, silnie zurbanizowane). Innym – rozróżnienie między krajobrazami harmonijnymi i dysharmonijnymi (nazywane również zdegradowanymi), które przeprowadza się ze względu na ekologię i przemiany danych terenów. Architektura krajobrazu koncentruje się również na temacie tożsamości miejsc i regionów, wyróżniając w konsekwencji tych zainteresowań krajobrazy zabytkowe (skończone struktury przestrzenne, utworzone w określonym czasie, np. zespół architektoniczny lub ruralistyczny) i historyczne (połączenie działań przyrody i człowieka w toku dziejowym). Krajobraz, w zależności od preferowanego podejścia, opisuje się lub ocenia ze względu na sposób jego użytkowania (np. wiejski, sakralny, turystyczny, parkowy itd.), potencjał (np. turystyczny), kompozycję przestrzenną (relacja całości do części), linie (linearne ciągi, krawędzie, granice), kolor, fakturę czy układ wnętrz krajobrazowych i jednostek architektoniczno-krajobrazowych. Pod tym względem, kierując się podziałem ze względu na układ brył i przestrzeni, można mówić o krajobrazie przesklepionym, zamkniętym, efemerycznym, osobliwym, osiowym lub panoramicznym. Projektantom zależy na oddziaływaniu wizualnym założeń architektoniczno-krajobrazowych, dlatego ważnymi zmiennymi dla procesu analizy i tworzenia są skala, równowaga i kontrast, proporcje i dominacja elementów, ilość i jakość panoram, jak również ciągów i płaszczyzn widokowych.

Projektowanie krajobrazu ma współcześnie silniejsze związki z urbanistyką, co każe mówić o nowym podejściu teoretycznym określanym mianem urbanistyki krajobrazowej (ang. landscape urbanism). Akcentuje ono myślenie o mieście przez pryzmat projektowania krajobrazów (a nie budowli), które stanowią bazę dla dalszego rozwoju. Kongijan Yu wyszczególnia pięć dominujących w dziejach kultury Wschodu i Zachodu form używanych w praktyce oraz teorii: feng shui i geomancję (bliskie założeniom urbanistyki krajobrazowej, ale przednaukowe), greenways (krajobraz jako infrastruktura rekreacyjna i mediator doświadczeń estetycznych), greenbelts (pasy zieleni otaczające miasto), sieć ekologiczna krajobrazu (funkcja ochrony biologicznej) oraz infrastruktura ekologiczna i usługi ekosystemów (służąca zachowaniu stabilności i tożsamości krajobrazu).
[Ł.P.]

Literatura:
Dee, Catherine. To Design Landscape: Art, Nature and Utility. London, New York: Routledge, 2012.
Holden, Robert, Liversedge, Jamie. Landscape Architecture : An Introduction. London: Laurence King Publishing, 2014.
Ingaramo, Roberta, Voghera, Anghioletta. Topics and methods for urban and landscape design: from the river to the project. Cham: Springer, 2016.
Murphy, Michael D. Landscape Architecture Theory: an Ecological Approach. Washington DC: Island Press, 2016.
Myga-Piątek, Urszula. Krajobrazy kulturowe: aspekty ewolucyjne i typologiczne. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2012.
Wilczkiewicz, Małgorzata Zofia. Kierunki rozwoju architektury krajobrazu w Stanach Zjednoczonych. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Rolniczego, 2013.
Zachariasz, Agata. „O architekturze krajobrazu, kompozycji krajobrazu i specjalistycznej terminologii – rozważania wprowadzające”. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego 32 (2016): 11–29.

OGRÓD

Posted on październik 15, 2018 by admin -

Miejsce uprawy roślin (kwiatów, krzewów, drzew itd.) przede wszystkim w celach ozdobnych, ale także użytkowych; jak wskazuje sam termin, ogród to ogrodzony, tj. wydzielony (realnie bądź konceptualnie) obszar, na którym człowiek oswaja i podporządkowuje sobie przyrodę, każąc jej pełnić rozmaite funkcje (estetyczne, rekreacyjne, ekonomiczne) i nieść rozmaite znaczenia (kulturowe, społeczne, polityczne).

Ogród można również pojmować węziej jako wytwór sztuki ogrodowej (architektury krajobrazu) przeciwstawiony parkowi. W takim ujęciu ogród utożsamiony zostaje z ogrodem założonym w stylu geometrycznym, zaś park – z ogrodem w stylu krajobrazowym (sentymentalnym).

Kompozycja ogrodu determinuje zarówno relacje przestrzenne między jego elementami, jak i dobór tych elementów. Za składniki ogrodu uznaje się rzeźbę terenu, roślinność, małą architekturę, wody. Kompozycja ogrodu zależna jest od funkcji, jaką ma pełnić, oraz treści, które ma przekazywać; pozostaje ponadto pod wpływem ogólnych tendencji estetycznych charakterystycznych dla danej epoki i danego obszaru (Ciołek, Majdecki).

W takiej czy innej postaci ogrody występowały i występują w większości kultur. Pierwsze ogrody powstawały już na starożytnym Wschodzie, a także w Grecji i Rzymie. Wiadomości o nich czerpiemy wyłącznie ze źródeł pisanych. Znane są również opisy fikcyjnych ogrodów antycznych (np. opis ogrodu Alkinoosa w Odysei). W tradycji europejskiej pierwowzorem ogrodu był Eden, biblijny raj. Na wiele realizacji ogrodowych można spojrzeć jako na próbę ucieleśnienia tego ideału zgodnie z panującą w określonym momencie wizją przyrody i relacji między nią i człowiekiem (Grzelakowa). Ogrody powstawały również w średniowieczu, kiedy były sytuowane przeważnie przy pałacach i klasztorach (wirydarze) – znane są nie tylko ze źródeł literackich, ale także z dzieł plastycznych. Intensywny rozwój sztuki ogrodowej nastąpił wraz nastaniem epoki nowożytnej. W renesansie ogrody uzupełniały architekturę pałacową oraz stanowiły niezbywalny element założeń willowych. W XVII w. sztuka ogrodowa najżywiej obecna była we Francji, gdzie rozwinął się typ ogrodu barokowego (francuskiego). W XVIII w. z kolei najistotniejszy wkład w tę dziedzinę włożyli projektanci angielscy, którzy wypracowali koncepcję ogrodu (parku) krajobrazowego, pod wieloma względami dominującą również w XIX-wiecznym eklektyzmie i licznie powstających od tamtego czasu ogrodach (parkach) publicznych.

Istotną rolę ogrody odgrywały i wciąż odgrywają również w kulturze arabskiej (ogrody arabskie) oraz Chin i Japonii (ogrody chińskie i japońskie). Arabska i dalekowschodnia sztuka ogrodowa – zwłaszcza chińska – wywarła przemożny wpływ na europejskich twórców (np. XVIII-wieczne ogrody chińsko-angielskie).

Choć typologię ogrodów można tworzyć na rozmaite sposoby, odwołując się, na przykład, do ich funkcji (ogrody botaniczne, kuchenne, terapeutyczne), użytkowników (ogrody dla niewidomych, ogrody dziecięce), zmysłów, na które oddziałują (ogrody krajobrazowe, zapachowe), w odniesieniu do ogrodów europejskich najczęściej stosuje się typologię stylistyczną-treściową. Rozróżnia się zatem ogrody geometryczne, kojarzone z francuskimi dokonaniami w sztuce ogrodowej (ogrody w Wersalu), ale mające korzenie w renesansie, oraz ogrody krajobrazowe (XVIII-wieczne ogrody w Wielkiej Brytanii, np. Stourhead), preferowane m.in. przez romantyków. Podział ten odpowiada w pewnym stopniu podziałowi na ogrody emblematyczne (reprezentacyjne) i sentymentalne (Hunt, Lichaczow).

Ogrody geometryczne charakteryzują się regularnymi kompozycjami, operującymi przede wszystkimi kształtami geometrycznymi, które nadawane są także roślinom, dobieranym tak, aby podkreślały regularność założenia. Najchętniej wykorzystywanymi elementami są szpalery równo przyciętych drzew czy krzewów, trawiasto-kwietne partery i gabinety (wnętrza) ogrodowe. „Zielona architektura” miała stanowić przedłużenie architektury pałacowej i rządzić się podobnymi prawami. Ogrody krajobrazowe z kolei wyrastały z fascynacją naturalnym krajobrazem. Miały oferować malownicze widoki, stwarzając pozór, że znajdująca się w nich przyroda nie jest kultywowana, lecz pozostaje w stanie „dzikim”. O ile ogrody geometryczne wyrastały z wizji przyrody rządzącej matematycznymi prawami i okiełznanej przez człowieka, o tyle ogrody krajobrazowe ukazywały przyrodę spontaniczną i nieprzewidywalną, której człowiek jest zaledwie drobnym elementem.

Do XVIII w. większość ogrodów miała charakter emblematyczny, tzn. za pomocą samej kompozycji ogrodowej oraz rzeźb, inskrypcji i budowli niosła symboliczny przekaz, który należało odczytać. Wraz z rozkwitem ogrodów krajobrazowych nacisk został położony nie na treści intelektualne, lecz na emocje – ogród miał przede wszystkim oddziaływać na uczucia, roztaczając określoną atmosferę. Najwyraźniej ta tendencja dała o sobie znać w ogrodach sentymentalnych i romantycznych.

W XIX i XX w. nastąpił rozkwit ogrodów (parków) publicznych oraz ogrodów przydomowych. Jedne i drugie miały służyć przede wszystkim rekreacji, toteż kwestie ich zawartości treściowej zeszły na dalszy plan. Choć w XX w. nie brakowało (i wciąż nie brakuje) znakomitych realizacji ogrodowych stworzonych przez uznanych architektów-ogrodników, na pierwszy plan – zarówno pod względem ilościowym, jak również pod względem rangi społecznej – wysunęły się codzienne ogrody, będące rezultatem działań amatorskich (Gawryszewska). Z tej perspektywy wiek XX można nazwać wiekiem ogrodów.

Bez względu na funkcję, styl czy treść, ogród stanowi ścisłe połączenie kultury (sztuki) i natury. Z jednej strony jest tworem człowieka, z drugiej zaś jego podstawowym elementem jest przyroda, która człowiekowi nierzadko stawia opór. Z tego względu ogród bywa nazywany „trzecią przyrodą”, stojącą w opozycji zarówno do „pierwszej przyrody”, tj. przyrody nietkniętej ręką ludzką, jak i „drugiej przyrody”, tj. miasta i wsi (Hunt). „Ludzie jako jedyni spośród zwierząt zakładają ogrody. Ponieważ zaś oni sami stanowią złożoną mieszaninę elementów kulturowych i naturalnych, tworzone przez nich ogrody zapewne ukazują tę ludzką kondycję pełniej niż jakiekolwiek inne artefakty, a to dlatego, że zawierają materiały kulturowe i naturalne (organiczne i nieorganiczne)”. (Hunt)

Mimo ich kulturowo-naturalnego charakteru ogrody ujmuje się tradycyjnie jako wytwory kultury. Niemniej, współcześnie coraz częściej myśli się o nich w kategoriach nieantropocentrycznych, widząc w nich miejsca, w których powstaje ludzko-nie-ludzka wspólnota, nieustannie rozsadzana rozmaitymi konfliktami (Pollan). Jak przy tym zauważa Mara Miller: „ogrody w większym stopniu są procesami niż wytworami, środowiskami niż przedmiotami. Jako procesy tematyzują kwestie czasowości, sprawowania kontroli i reagowania, subiektywności i obiektywności; stawiają przy tym opór władzy i autorytetowi podmiotu, który je ogląda/wytwarza; co być może jeszcze ważniejsze, w obrębie danej kultury w dynamiczny sposób mediują w pełnych napięcia relacjach między biegunami opozycji czy dychotomii, które ową kulturę interesują. Są to zaś takie opozycje jak: ludzkie – boskie, żywe – martwe, porządek – chaos, publiczne – prywatne, dzikie – udomowione, naturalne – sztuczne, wewnętrzne – zewnętrzne, statyczne – zmienne, ożywione – nieożywione, subiektywne – obiektywne, przygodne – absolutne, sacrum – profanum”.

Jako przestrzenie zorganizowane wokół powyższych dychotomii, są one interesujące także z antropologiczno-filozoficznego punktu widzenia (Assunto, Gazda i Gołąb, Sosnowski, Salwa).
Umiejętność projektowania, zakładania i uprawiania ogrodów zyskała miano sztuki ogrodowej. Choć wyrażenie to wciąż pozostaje w użyciu, w XIX w. zostało w dużej mierze wyparte przez termin „architektura ogrodowa”. Architektura ogrodowa stanowi dziedzinę architektury (projektowania) krajobrazu, tj. dyscypliny, która wyodrębniła się około połowy XIX wieku i ma o wiele szerszy zasięg niż tworzenie ogrodów. Myśl, że naturalne otoczenie człowieka można komponować, mając na względzie kwestie estetyczne i utylitarne, znalazła bowiem swój wyraz właśnie w sztuce zakładania ogrodów.

Badania nad ogrodami mają stosunkowo długą tradycję, sięgającą 2. połowy XIX w. i wyrastającą z bardzo obszernego korpusu literatury poświęconej zakładaniu ogrodów zarówno w ujęciu teoretycznym, jak i praktycznym, powstającej od okresu renesansu. Wzmożenie zainteresowania sztuką ogrodową przypadło na 2. połowę XX w. i doprowadziło do tego, że ogrodami przestano zajmować się wyłącznie z punktu widzenia historii sztuki, wypracowując interdyscyplinarne ujęcie charakterystyczne dla garden studies (Leslie i Hunt).
Dostrzeżenie swoistości sztuki ogrodowej i ogrodów na tle innych sztuk i dóbr kultury przyczyniło się także do rozwoju teorii i praktyki ich konserwacji. W 1981 roku Międzynarodowa Rada Zabytków i Miejsc Historycznych (ICOMOS) przyjęła Kartę Florencką, dokument uzupełniający zapisy kart określających zasady ochrony o opieki dzieł architektonicznych, w którym po raz pierwszy zdefiniowano pojęcie ogrodu historycznego oraz zasady opieki nad zabytkowymi ogrodami. Warto w tym miejscu podkreślić wkład polskich uczonych w badania nad ogrodami i ich konserwacją (Bogdanowski, Ciołek, Majdecki, Szafrańska).
[M.S.]

Literatura:
Assunto, Rosario. Filozofia ogrodu, wybór, przekład i opracowanie Mateusz Salwa. Łódź: Przypis, 2015.
Bogdanowski, Janusz. Polskie ogrody ozdobne. Historia i problemy rewaloryzacji. Warszawa: Arkady, 2000.
Ciołek, Gerard. Ogrody polskie, red. i uzup. J. Bogdanowski. Warszawa: Arkady, 1978.
Gawryszewska, Beata. Ogród jako miejsce w krajobrazie zamieszkiwanym, Warszawa: Wydawnictwo Wieś Jutra, 2013.
Gazda, Grzegorz, Gołąb, Mariusz (red.) Przestrzeń ogrodu – przestrzeń kultury. Kraków: Universitas, 2008.
Grzelakowa, Eliza. W poszukiwaniu Edenu. Gniezno: Wydawnictwo PTPN, 2008.
Hunt, John Dixon. „Gardens. Historical Overview”. W Encyclopaedia of Aesthetics, t. 2, red. M. Kelly, 271-274. New York: Oxford University Press, 1998.
Hunt, John Dixon. Greater Perfections: the Practice of Garden Theory. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2000.
Leslie, Michael (red.) A Cultural History of Gardens, t. 1–6. London: Bloomsbury, 2013.
Lichaczow, Dymitr. Poezja ogrodów. O semantyce stylów ogrodowo-parkowych, tłum. Kaja Natalia Sakowicz. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1991.
Majdecki, Leon. Historia ogrodów, t. 1–2, zmiany i uzupełnienia Anna Majdecka-Strzeżek. Warszawa: PWN, 2007.
Miller, Mara. „Gardens. Gardens as Art”. W Encyclopaedia of Aesthetics, t. 2, red. M. Kelly, 274-279. New York: Oxford University Press, 1998.
Pollan, Michael. Second Nature: a Gardener’s Education. New York: Atlantic Monthly Press, 1991.
Salwa, Mateusz. Estetyka ogrodu. Między sztuką a ekologią. Łódź: Przypis, 2016.
Sosnowski, Leszek, Wójcik, Anna Iwona (red.) Ogrody – zwierciadła kultury, t. 1-2. Kraków: Universitas, 2008.
Szafrańska, Małgorzata. Człowiek w renesansowym ogrodzie. Kraków: Miniatura 2011.

IKONOSFERA

Posted on październik 15, 2018 by admin -

Termin wprowadzony przez Mieczysława Porębskiego na oznaczenie otaczającego człowieka uniwersum obrazów wszelkiego rodzaju. Ikonosfera to całość informacji wizualnej docierającej do człowieka w każdym momencie.

Wraz z rozwojem technologii w XX w. nastąpił gwałtowny wzrost produkcji obrazów, które zaczęły zajmować coraz więcej miejsca w otoczeniu człowieka. Stały się one nieodłączonym składnikiem krajobrazu zarówno jako jego elementy (np. wielkoformatowe reklamy), jak i czynnik warunkujący postrzeganie krajobrazów (np. fotografia turystyczna). Na znaczeniu zyskała kultura wizualna, której immanentnym elementem jest krajobraz.

Krajobraz zatem oferuje ramę dla ikonosfery, jak i jest jej wytworem. Jako taki jest pojmowany przede wszystkim w kategoriach wizualnych, tzn. jest utożsamiany z widokiem okolicy roztaczającym się z określonego miejsca. W rezultacie ocena estetyczna krajobrazu sprowadza się w dużej mierze do oceny jego walorów wizualnych z pominięciem innych czynników, np. znaczeń, wartości czy bodźców oddziałujących na węch czy słuch. Przykładem takiego podejścia mogą być rozmaite rozstrzygnięcia prawne mające przeciwdziałać „zanieczyszczaniu” krajobrazów, przez które rozumie się głównie rodzaj wizualnego zaburzenia widoku (np. walka z reklamami). W podobny sposób analizuje się także np. relacje władzy czy stosunki społeczne panujące w danym krajobrazie albo wytwarzające określony krajobraz.

Wizualne ujęcie krajobrazu zakorzenione jest w tradycji wiążącej ideę krajobrazu przede wszystkim z malarstwem pejzażowym, zgodnie z którą krajobraz to obraz kraju, jaki rozciąga się przed ludzkim okiem. Koncepcja taka skutkuje określonym ujęciem relacji między człowiekiem i krajobrazem – człowiek nie jest częścią krajobrazu i dzięki temu może go, na przykład, zawłaszczyć.

Sprowadzanie krajobrazu do ikonosfery sprzyja analizowaniu go przez pryzmat obrazów, traktowanych jako najważniejszy klucz do jego zrozumienia. XX-wieczna kultura wizualna i badania nad nią wzmocniły tego rodzaju ujęcie. W ostatnich dwóch dekadach dały jednak silnie znać o sobie tendencje do poszerzania tego paradygmatu na rzecz ujęcia wielozmysłowego i traktującego krajobraz w kategoriach świata przeżywanego.
[M.S.]

Literatura:
Frydryczak, Beata. Krajobraz: od estetyki the picturesque do doświadczenia topograficznego. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2013.
Porębski, Mieczysław. Ikonosfera. Warszawa: PIW, 1972.
Zaremba, Łukasz. Obrazy wychodzą na ulice. Spory w polskiej kulturze wizualnej. Warszawa: Fundacja Bęc Zmiana, 2018.

HERMENEUTYKA ŚRODOWISKOWA

Posted on październik 15, 2018 by admin -

(Ang. environmental hermeneutics). Współczesna perspektywa filozoficzna zrodzona z połączenia filozofii środowiskowej, tj. dziedziny filozofii zajmującej się szeroko pojętym środowiskiem (ze szczególnym uwzględnieniem środowiska naturalnego i stosunku człowieka do niego) oraz filozofii hermeneutycznej.

Łącząc dorobek rozwijającej się w 2. połowie XX wieku w środowisku anglosaskim filozofii podejmującej zagadnienia związane ze środowiskiem, przede wszystkim z propozycjami sformułowanymi przez Heideggera, Gadamera i Ricœura, hermeneutyka środowiskowa jest tworem niedawnym. Hermeneutyczne czy też hermeneutyczno-fenomenologiczne myślenie o środowisku, polegające na aplikacji dorobku filozofii hermeneutycznej do analiz relacji człowiek – środowisko (krajobraz), zaczęło kształtować się dopiero w ostatniej dekadzie. Trudno przy tym wyraźnie wytyczyć granice tego sposobu uprawiania refleksji nad środowiskiem, gdyż jego przedstawiciele sięgają także do innych nurtów filozofii (np. dekonstrukcji).

Hermeneutyka środowiskowa postuluje uznanie, że obiektem interpretacji są nie tylko twory kultury (teksty, dzieła sztuki itd.), ale też rozmaite rodzaje środowiska (krajobrazu); koncentruje się na tym, co się wydarza, gdy człowiek faktycznie styka się ze środowiskiem. Chętnie posługuje się studium przypadków, przy czym, usiłując zrozumieć określone sposoby interpretacji, próbuje stworzyć teorię pozwalającą te przypadki opisać i skonfrontować ze sobą. Teoria ta ma zarazem pomóc w uświadomieniu, na czym polega interpretowanie (rozumienie) środowiska. Z tej racji uwzględnia ona ustalenia rozmaitych dziedzin, przez co z definicji stanowi projekt interdyscyplinarny – rozmaite dziedziny rozmaicie bowiem interpretują środowisko, zaś hermeneutyka środowiskowa może stanowić płaszczyznę porozumienia między nimi, prowadząc do pełniejszego zrozumienia środowiska; podobnie też może zaoferować pole, na którym będzie można ze sobą skonfrontować rozmaite interpretacje środowiska w życiu codziennym. W tym sensie hermeneutyka środowiskowa sprzyja wypracowaniu świadomości tego, w jaki sposób kształtowane są nasze relacje ze środowiskiem, relacje wyrastające z naszych interpretacji środowiska (Drenthen). Trzeba podkreślić, że hermeneutyka środowiskowa chętnie odwołuje się do form literackich, zwłaszcza tych autorów (np. Henry Thoreau), którzy uprawiali naturopisanie, tj. opisywali przyrodę, dając tym samym wyraz swojemu rozumieniu, czym ona jest. Tego rodzaju źródeł można wskazać więcej, np. teologię, w ramach której tematyzowana jest relacja człowiek – przyroda.

Hermeneutyka środowiskowa śledzi zatem i analizuje to, w jaki sposób człowiek doświadcza środowiska, stawiając znak równości między doświadczaniem go a rozumieniem. Z uwagi na to interpretacji nie należy pojmować wyłącznie jako dyskursywnej, świadomej operacji. Może ona także przybierać postać cielesnego zachowania (spacer po lesie) czy codziennych praktyk (uprawa ziemi).

Ambicją hermeneutyki środowiskowej nie jest wyłącznie opis istniejących interpretacji, ale także poszukiwanie rozwiązań kryzysu ekologicznego (a przynajmniej jego zniwelowanie), który jest rezultatem interpretowania środowiska w sposób pozbawiony samoświadomości co do własnych mechanizmów i ich konsekwencji. Hermeneutyka środowiskowa postulując dialog między rozmaitymi dziedzinami zajmującymi się środowiskiem, promuje taką postawę względem niego, która umożliwia dialog z przyrodą.

Aplikując ustalenia XX-wiecznej hermeneutyki do kwestii środowiskowych, hermeneutyka środowiskowa wychodzi z założenia, że rozumienie świata jest nie tyle kwestią epistemologiczną, ile ontologiczną, tzn. określa sposób istnienia człowieka oraz świata, który jest mu dany jako sfera obdarzona znaczeniem. O ile tradycyjnie hermeneutyka koncentrowała się na sferze kultury, o tyle hermeneutyka środowiskowa rozszerza na środowisko naturalne zakres tego, co może być rozumiane. W tym sensie przywraca ona metaforę księgi (tekstu) natury oraz języka natury.

Z jednej strony, kładąc nacisk na kwestię rozumienia, hermeneutyka środowiskowa pozwala w nowy sposób ująć dawne problemy, z drugiej zaś dziedziczy kłopoty, z którymi boryka się tradycyjna hermeneutyka. Przykładowo przedstawiciele hermeneutyki środowiskowej nie stawiają pytania „co to jest natura?”, lecz są zainteresowani sposobami, w jakie ludzie rozumieją naturę. Zarazem jednak twierdzą, że nie wszystkie jej interpretacje są równouprawnione i że można niektóre „odczytania” natury odrzucić jako błędne (m.in. pojmowanie natury wyłącznie jako rezerwuaru surowców). Choć – zgodnie z tradycyjną hermeneutyką – swoje znaczenie środowisko zyskuje dopiero w akcie rozumienia (doświadczenia) go przez człowieka, to akt ów nie może być arbitralny i winien jakoś współgrać, dialogować z tym, co środowisko ma „do powiedzenia” człowiekowi. W takim ujęciu kłopotem jest także sama idea języka, w którym środowisko miałoby się komunikować.
Na hermeneutykę środowiskową można spojrzeć jako na perspektywę filozoficzną, która próbuje wykroczyć poza antropocentryczny punkt widzenia, uzgadniając go – na tyle, na ile to możliwe – z punktem widzenia nieantropocentrycznym.

Na określenie tak szeroko rozumianej hermeneutyki środowiskowej stosowane bywają również takie nazwy jak hermeneutyka ekologiczna, eko-hermeneutyka, hermeneutyka krajobrazu, hermeneutyka miejsca. To ostatnie określenie eksponuje istotną rolę, jaką w tym projekcie filozoficznym odgrywa kategoria miejsca.
[M.S.]

Literatura:
Clingerman, Forrest, Treanor, Brian, Drenthen, Mike, Utsler, David. Interpreting Nature: The Emerging Field of Environmental Hermeneutics. New York: Fordham University Press, 2013.
Drenthen, Mike, Keulartz Josef. Environmental Aesthetics: Crossing Divides and Breaking Ground. New York: Fordham University Press, 2014.
Mugerauer, Robert. Interpreting Environments. Austin, Texas: University of Texas Press, 1995.
Treanor, Brian. „Nature and environment”. W The Routledge Companion to Hermeneutics, red. Jeff Malpas, Hans-Helmuth Gander, 399-402. London-New York: Routledge, 2015.
Utsler, David. „Paul Ricoeur’s Hermeneutics as a Model for Environmental Philosophy”. Philosophy Today 53 (2) 2009: 174–9.

GEOGRAFIA HUMANISTYCZNA (GEOGRAFIA KULTUROWA)

Posted on październik 15, 2018 by admin -

Teoretycznie zorientowany nurt badawczy sytuujący się w obszarze nauk geograficznych, poddający analizom kulturowe i społeczne związki między krajobrazem a człowiekiem oraz wyznawanymi przez niego wartościami, między uwarunkowaniami geograficznymi i środowiskowymi a rozwojem kulturowym i społecznym, akcentujący perspektywę antropocentryczną w badaniach nad krajobrazem, zapośredniczoną poprzez różne obszary badań nad kulturą – antropologią, socjologią, historią, kulturoznawstwem itp.

Geografia humanistyczna wyłoniła się w efekcie tzw. zwrotu humanistycznego w geografii, zapoczątkowanego przez rozwój geografii człowieka (która w XIX w. czerpała z ekologii człowieka jako modelu podejścia kulturowego), a następnie geografii kultury i wzięła się z przekonania, iż głównym przedmiotem zainteresowania geografii powinny być relacje między człowiekiem a przestrzenią i środowiskiem, co poskutkowało zwrotem w stronę zagadnień dotąd przez geografię nie poruszanych. Wprowadzenie czynnika humanistycznego do badań geograficznych jest efektem przezwyciężenia determinizmu przyrodniczego i ewolucjonizmu (Myga-Piątek). Wprowadzane niekiedy rozróżnienie na geografię kultury i geografię humanistyczną wydaje się niespecyficzne i wynika raczej z przyjmowanej przez niektórych perspektywy badawczej.

Jednym z pierwszych badaczy krajobrazu, którzy zwrócili uwagę na kwestie kulturowe, był Humboldt, który w połowie XIX w. w wielotomowej pracy „Kosmos” podkreślał estetyczne wartości krajobrazu i badał wpływ człowieka na jego przeobrażenia.

W Niemczech badania nad krajobrazem kulturowym zapoczątkowane zostały na przełomie XIX i XX w. przez Rittera (który przyjął perspektywę historyczną i akcentował związki między człowiekiem a środowiskiem w ujęciu regionalnym), a następnie podjęte przez Ratzla w ramach rozwijanej przez niego, biologicznie zorientowanej antropogeografii. Efektem poszukiwań Rittera i Ratzla było ukonstytuowanie w ramach geografii ekologii człowieka jako szeroko pojętej nauki o relacjach człowieka z przyrodą.

Z perspektywy historycznej badania nad krajobrazem kulturowym rozpoczął na początku XX w. francuski geograf Vidal de la Blache, który zerwał z przyrodniczo-ekologicznym modelem uprawiania geografii człowieka i przyjął perspektywę socjologiczno-historyczną. Kultura jako źródło wartości i ideałów, wierzeń i zwyczajów określa zdaniem Vidala de la Blache sposób, w jaki człowiek wchodzi w relacje ze środowiskiem. Jego géographie de la civilisation badała zależności między grupami społecznymi a środowiskiem będącym efektem twórczego działania społeczności. Wprowadził również dwie ważne koncepcje: ideę genre de vie odwołującą się do różnych rodzajów życia odpowiadających poziomowi rozwoju cywilizacyjnego oraz koncepcję zróżnicowanych form przystosowania się do środowiska, milieu. Opierając się na badaniach historycznych i społeczno-ekonomicznych Vidal de la Blache zastąpił termin „antropogeografia” pojęciem „geografia kultury”.

W Stanach Zjednoczonych największe zasługi na tym polu miał Sauer i przedstawiciele szkoły z Berkeley. W 1925 roku Sauer zdefiniował obszar badawczy geografii kultury jako studia nad morfologią krajobrazu. Istnienie miejsc i obszarów jako krajobrazów było dla niego wystarczającym argumentem na rzecz geografii kultury. Był przekonany, że każdy ślad aktywności człowieka w krajobrazie ma charakter kulturowy i historyczny, i domaga się ekologicznej interpretacji. On też upowszechnił termin „krajobraz kulturowy”, uważając, że jest to krajobraz naturalny przetworzony przez człowieka, który poprzez pracę wpływa na swoje otoczenie, wprowadzając do niego to, co kulturowe. W krajobrazie interesowały Sauera relacje między człowiekiem a przyrodą przebiegające na określonym terytorium oraz sposób, w jaki człowiek przekształca środowisko naturalne. Na tym gruncie badał różnorodność kulturową wyrażającą się w sposobie porządkowania ziemi: interesowały go typy wiejskiej zabudowy, systemy ścieżek i dróg, sposoby zagospodarowania pól.

Pierwsze pokolenie geografów kultury reprezentowało podejście tradycyjne, zorientowane historycznie. Wpływ Sauera zdecydował, że badacze koncentrowali się w znacznej mierze na kulturach lokalnych, obszarach wiejskich bądź społeczeństwach przedindustrialnych. W latach 70. XX w. do głosu doszło kolejne pokolenie geografów kultury, którzy istotnie zmienili obszar zainteresowań dyscypliny i koncepcji kultury. Badacze rozróżniają między „nową geografią kultury” a geografią humanistyczną, przyznając, że trudno o znalezienie widocznej granicy między nimi (Rembowska). Nowe myślenie w geografii, reprezentowane m.in. przez Cosgrova, Danielsa i Jacksona, głównym przedmiotem zainteresowania uczyniło na powrót relację człowieka z otaczającym go światem, kładąc nacisk na te aspekty kultury, które związane są z aktywnym podmiotem, kreującym świat materialny i symboliczny (Cosgrove). To właśnie Cosgrove dostrzegł nie tylko geograficzne, ale również estetyczne i symboliczne wartości krajobrazu rozumianego jako „sposób widzenia”. Przeprowadzone przez tego badacza powiązanie rozwoju kulturowego z symbolicznymi znaczeniami krajobrazu oraz rozwojem malarstwa krajobrazowego pozwoliło geografii humanistycznej dostrzec nie tylko materialny, ale również wizualny i wielozmysłowy charakter krajobrazu.

W aktualnych badaniach geograficznych przyjęta humanistyczna optyka pozwoliła przewartościować stare pojęcia i zagadnienia, wniosła do geografii kultury nową problematykę. Dzięki przełomowi humanistycznemu geografia kultury zaprzestała koncentrowania się jedynie na faktach i podjęła wysiłek zmierzający do rozumienia ich znaczenia.

W humanistycznym nurcie geografii czytelne są badania wiążące krajobraz wiąże z pojęciem miejsca i przestrzeni (Relph, Tuan), zainteresowania problemami reprezentacji, władzy, ideologii (Mitchell), także włączenie w obszar badawczy szerokiego repertuaru zjawisk kulturowych, w tym kultury popularnej. Badania geografów humanistycznych znacznie rozszerzają obszar problemów powiązanych z krajobrazem, coraz wyraźniej kierując się ku sferze kultury. Przestrzeń i miejsce, tożsamość narodowa i globalizacja, relacja dominacji i władzy, reprezentacja a rzeczywistość, wizualność i percepcja zmysłowa – to kluczowy, chociaż wyselekcjonowany zestaw zagadnień, stawiający geografię wobec konieczności określenia się co do zakresu tej dyscypliny i sposobu jej uprawiania w momencie coraz silniejszych powiązań z różnymi typami badań nad kulturą. Jest to efekt aspiracji geografii do aktywnego włączenia się w dyskurs kulturowy, ale wynika on też z podwójnego statusu krajobrazu, który najprościej ująć w jego sensie estetycznym i sensie geograficznym.
[B.F.]

Literatura:
Baldwin, Elaine, Longhurst, Braian, McCracken, Scott, Ogborn, Miles, Smith, Greg. „Topografie kultury. Geografia, władza i reprezentacja”, tłum. J. Łoziński. W: Wstęp do kulturoznawstwa. Poznań: Zysk i S-ka, 2007.
Cosgrove, Denis E. Social Formation and Symbolic Landscape. Madison: University of Wisconsin Press, 1998.
Daniels, Stephen and Cosgrove, Denis E. „Introduction: Iconography and Landscape”. W The Iconography of Landscape. Essays on the Symbolic Representation, Design and Use of Past Environments, red. Stephen Daniels, Denis E. Cosgrove. Cambridge: Cambridge University Press, 2004.
Mitchell, Don. Cultural Geography: A Critical Introduction. Oxford: Basil Blackwell, 1998.
Myga-Piątek, Urszula. Krajobraz kulturowy. Aspekty ewolucyjne i typologiczne. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2012.
Plit, Florian. Krajobrazy kulturowe w geografii polskiej. Szkice. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2016.
Rembowska, Krystyna. „Kultura w badaniach geograficznych”. W Geografia w ujęciu humanistycznym. Wybór prac Krystyny Rembowskiej, red. A. Suliborski. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2013.
Relph, Edward C. Place and Placelessness. London: Pion Limited, 1976.
Sauer, Carl O. „Morfologia krajobrazu”. W Krajobrazy. Antologia tekstów, red. Beata Frydryczak, Dorota Angutek. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2014.
Tilley, Christopher. Place, Paths and Monuments: a Phenomenology of Landscape. Oxford: Berg Publishers, 1994.
Tuan, Yi-Fu. Topophilia: A Study of Environmental Perception, Attitudes, and Values. Englewood Cliffs: Prentice-Hall, 1974.
Wylie, John. Landscape. London and New York: Routledge, 2007.

GENIUS LOCI

Posted on październik 15, 2018 by admin -

Łaciński termin, znaczący dosłownie „duch miejsca”; w mitologii rzymskiej pomniejsze bóstwo opiekujące się określonym miejscem; w kontekście krajobrazu pojęcie to używane jest na określenie niepowtarzalnego charakteru danego miejsca i towarzyszącej mu atmosfery.

Pojęcia genius loci w odniesieniu do architektury krajobrazu (sztuki ogrodowej) po raz pierwszy użył XVIII-wieczny poeta angielski Alexander Pope (ang. genius of the place). Jego zdaniem projektant ogrodu winien dostosować swój projekt do ducha miejsca, wynikającego z warunków naturalnych panujących na obszarze, na którym zamierza założyć ogród.

Ducha miejsca nie trzeba jednak rozumieć wyłącznie w sposób naturalistyczny. Może on być wynikiem kulturowej historii danego miejsca, na którą składają się rozmaite wydarzenia, które się w nim rozgrywały oraz ich ślady. W tym sensie ideę genius loci można powiązać z ideą krajobrazu-palimpsestu. Duch miejsca jest zatem ściśle związany z tożsamością danego miejsca, decyduje o jego odrębności czasowej i przestrzennej od innych miejsc (Gutowski). Stanowi on także czynnik, który odróżnia miejsce jako punkt lub obszar posiadający określone znaczenia i wartości od homogenicznej przestrzeni.

Rozumiany w sposób obiektywny jako zespół materialnych i niematerialnych właściwości danego miejsca, genius loci jest postrzegany jako ważny czynnik, który w swych projektach powinni uwzględniać architekci krajobrazu, gdyż brak poszanowania dla swoistości danego miejsca może skutkować niedopasowaniem projektu do jego lokalizacji.

We współczesnej literaturze daje się zauważyć semantyczne przesunięcie, wskutek którego genius loci zaczęto pojmować jako wyczucie miejsca (ang. sense of place), tj. zdolność do uchwytywania cech danego miejsca przez ludzi, do emocjonalnego i intelektualnego reagowania na określone miejsca. W takim ujęciu duch/wyczucie miejsca „leży” po stronie człowieka doświadczającego swojego otoczenia i stanowi istotne zagadnienie w obrębie geografii humanistycznej (Relph). Umożliwione wyczuciem właściwe odczytanie ducha miejsca jest przy tym traktowane jako warunek działania etycznego, zarówno ze strony architektów krajobrazu, jak i użytkowników danego miejsca.

Obiektywne i subiektywne rozumienie genius loci nie stoją ze sobą w sprzeczności. Można bowiem uznać, że opisując miejsca, nieuchronnie zawieramy w swoich opisach coś, co nie jest ani zestawem cech owych miejsc, ani naszymi uczuciami (Brook). Z tego względu ideę ducha miejsca można wiązać z koncepcją atmosfer, subiektywno-obiektywnych cech miejsc (Böhme).
[M.S.]

Literatura:
Böhme, Gernot. Filozofia i estetyka przyrody w dobie kryzysu środowiska naturalnego, tłum. Jarosław Merecki. Warszawa: Oficyna Naukowa, 2002.
Brook, Isis. „Can »spirit of place« be a guide to ethical building?” W: Ethics and the built environment, red. Warwick Fox, 139-151. London: Routledge, 2000.
Gutowski, Bartłomiej (red.) Fenomen genius loci: tożsamość miejsca w kontekście historycznym i współczesnym. Warszawa: Pałac w Wilanowie, 2009.
Relph, Edward. www.placeness.com/sense-of-place-an-overview.

FILOZOFIA KRAJOBRAZU

Posted on październik 15, 2018 by admin -

Szeroko pojęta refleksja nad kategorią krajobrazu prowadzona z perspektywy filozofii, obejmująca również pojęcia pokrewne (m.in. miejsce, okolica, przestrzeń). Filozofii krajobrazu nie należy rozumieć ani jako wyraźnie zdefiniowanej dziedziny filozofii, ani jako określonej perspektywy, ale jako wykorzystywanie rozmaitych koncepcji i narzędzi filozoficznych w celu zrozumienia, czym jest krajobraz, czym się charakteryzuje, jaką rolę odgrywa w ludzkim życiu i jak kształtują się relacje między człowiekiem i krajobrazem.

Jako pierwszy określenia „filozofia krajobrazu” użył zapewne Georg Simmel w 1913 r. w eseju pod takim właśnie tytułem. Współcześnie termin ten wciąż funkcjonuje, niemniej nie jest rozpowszechniony (d’Angelo, Le Dantec, Verrissimo i Serrao), co wynika m.in. z faktu, że filozoficzne rozważania nad krajobrazem zdominowane są przez zagadnienia estetyczne (co daje u sobie znać już w tekście Simmla). W rezultacie filozofia krajobrazu utożsamiana jest z estetyką krajobrazu. Choć ujmowanie krajobrazu jako zjawiska przede wszystkim estetycznego jest uzasadnione, redukowanie filozofii krajobrazu do estetyki jest błędne, ponieważ może prowadzić do zbyt wąskiego spojrzenia na krajobraz, skoncentrowanego na artystycznych i literackich reprezentacjach krajobrazów, na analizowaniu estetycznych preferencji ludzi w odniesieniu do krajobrazów oraz na teoretycznych i praktycznych zagadnieniach związanych z architekturą krajobrazu. Ponadto, takie podejście pomija zagadnienia etyczne: kwestię etyki krajobrazu, tzn. kwestię działania (projektowania, zarządzania, postępowania) respektującego charakter określonego krajobrazu oraz zagadnienia prawa ludzi do krajobrazu.

Historia terminu „krajobraz” jest długa i złożona, do czego przyczynił się m.in. fakt, że pojęcie to funkcjonowało i funkcjonuje w rozmaitych dyscyplinach, z których każda wzbogaca jego znaczenie. W konsekwencji nie sposób krajobrazu jednoznacznie zdefiniować. Refleksja filozoficzna odwołuje się przede wszystkim do historii sztuki (krajobraz to malowniczy widok), co sprzyja utożsamieniu filozofii krajobrazu z estetyką, lecz w ostatnich latach coraz częściej sięga także do rozumienia tego pojęcia wypracowanego na gruncie geografii humanistycznej (krajobraz jako miejsce przeżywane).

We współczesnej refleksji filozoficznej poświęconej krajobrazowi można wskazać kilka najważniejszych grup problemowych (d’Angelo). Po pierwsze, podjęto refleksję nad adekwatnością kategorii krajobrazu. Estetyka środowiskowa (ang. environmental aesthetics) zakwestionowała zasadność posługiwania się terminem „krajobraz” (Carlson, Berleant). Posługiwanie się kategorią krajobrazu, której paradygmatycznym wcieleniem było malarstwo pejzażowe, uznano za niewłaściwe, ponieważ powoduje ona, że otoczenie człowieka zostaje oddzielone od niego i sprowadzone do strony wizualnej, zaś człowiek pojmowany jest jako niezaangażowany obserwator świata. Po drugie, zwrócono uwagę, że krajobraz rodzi się w chwili, gdy ludzie doświadczają swojego otoczenia, toteż trudno oddzielić w nim pierwiastki obiektywne od subiektywnych (Simmel). W tym sensie krajobraz jest ściśle związany z kategorią nastroju i atmosfery (Böhme). Po trzecie, zaczęto zastanawiać się nad relacją między krajobrazem i historią. Sam krajobraz jest wytworem historii i interakcji ludzi i/lub przyrody. Zarazem krajobraz zawsze jest doświadczany i konceptualizowany na sposób historyczny – sama idea krajobrazu jest pewną koncepcją o określonej historii. Pojawia się zatem pytanie, czy można uznawać krajobraz za kategorię uniwersalną, czy też raczej należy mówić o jej narodzinach i określonym zasięgu (dla wielu badaczy odnoszenie się do otoczenia jako do krajobrazu jest charakterystyczne dla nowożytnej kultury europejskiej oraz kultury chińskiej i japońskiej) (Berque). Po czwarte, wskazuje się na związek krajobrazu z kulturą nowoczesną (Ritter). Dopiero pełne wyzwolenie się spod panowania przyrody, które dokonało się wraz z rewolucją naukowo-przemysłową, miało pozwolić przyjąć postawę, w której otoczenie zostało docenione ze względu na swoje inne niż utylitarne wartości. Zarazem to właśnie epoka nowoczesna doprowadziła do degradacji krajobrazów, choć ta sama epoka zrodziła ideę ich ochrony. Po piąte, zwrócono uwagę na związek krajobrazu i tożsamości. Same krajobrazy posiadają swoją tożsamość, odróżniającą je od innych krajobrazów (ethos, genius loci), która jest wynikiem interakcji ludzi i/lub przyrody, a zarazem są istotnym składnikiem tożsamości ludzi zamieszkujących je. Niektóre krajobrazy wręcz traktowane są jako wyraz tożsamości określonej grupy (np. krajobrazy narodowe). W tym kontekście coraz więcej uwagi poświęca się prawu człowieka do korzystania z krajobrazu, który zapewniałby mu dobrostan fizyczny i psychiczny. W tym ujęciu krajobraz jest pojmowany jako obszar przeżywany, istniejący o tyle, o ile istnieją ludzie, którzy go doświadczają i konceptualizują, przez co nabiera on określonych kształtów i/lub znaczeń.

Wymienione kwestie stanowią w gruncie rzeczy rozmaite odsłony podstawowego zagadnienia, z którym pragnie zmierzyć się filozofia krajobrazu i którym jest pytanie: „Co to jest krajobraz?”.
Choć filozofia krajobrazu nie może obyć się bez dorobku innych dyscyplin, to zarazem ona jest w stanie odpowiedzieć na to pytanie najpełniej, wskazując, że o swoistości krajobrazu świadczy jego podstawowa dwoistość: krajobraz to zarazem fragment rzeczywistości, jak i sposób, w jaki on się jawi człowiekowi. Kulturowy wymiar krajobrazu ma przy tym dwojaki charakter (wynikający z jego immanentnej dwoistości): z jednej strony jest to rzeczywistość doświadczana przez pryzmat kategorii dostarczanych przez kulturę, z drugiej strony – jest to przyroda przekształcona przez kulturę. Kulturę przy tym należy rozumieć jako czynnik dynamiczny, wytwarzający bądź przeobrażający krajobraz w procesie historycznym, co pozwala odróżnić (co nie znaczy: oddzielić) krajobraz pojęty jako rzeczywistość doświadczana – indywidualnie i zbiorowo – przez pryzmat kategorii kulturowych od krajobrazu ujętego jako fragment rzeczywistości przekształconej przez kulturę. Zarazem jednak trzeba uznać, że charakter sprawczy w równej mierze może mieć krajobraz, zarówno jeśli chodzi o kształtowanie tradycji kulturowej, jak i jednostkowego sposobu zmysłowego doświadczania świata.
[B.F., M.S.]

Literatura:
Berleant, Arnold. The Aesthetics of Environment. Philadelphia: Temple University Press, 1992.
Berque, Augustine. „Paysage, milieu, histoire”. W: Cinq propositions pour une théorie du paysage, red. Augustine Berque, 11-29. Seyssel: Éditions Champ Vallon, 1994.
Böhme, Gernot. Filozofia i estetyka przyrody w dobie kryzysu środowiska naturalnego, tłum. Jarosław Merecki. Warszawa: Oficyna Naukowa, 2002.
Carlson, Allen. Nature and Landscape: an Introduction to Environmental Aesthetics. New York: Columbia University Press, 2009.
D’Angelo, Paolo. Filosofia del paesaggio. Roma: Quodlibet, 2009.
Frydryczak, Beata, Angutek, Dorota (red.) Krajobrazy. Antologia tekstów. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2014.
Frydryczak, Beata. Krajobraz. Od estetyki the picturesque do doświadczenia topograficznego. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2013.
Le Dantec, Jean-Pierre. „Philosophie du paysage”. W: Mouvance II, red. Augustine Berque, 80-83. Paris: Éditions de la Villette, 2006.
Ritter, Joachim. „Krajobraz: o postawie estetycznej w nowoczesnym społeczeństwie”, tłum. Cz. Piecuch. W: Szkoła Rittera, red. Stanisław Czerniak, Jarosław Rolewski, 45-66. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1996.
Simmel, Georg. „Filozofia krajobrazu”. W: Georg Simmel, Most i drzwi. Wybór esejów, tłum. M. Łukasiewicz, 292-306. Warszawa: Oficyna Naukowa, 2006.
Verríssimo Serrão, Adriana. Filosofia da Paisagem. Estudos. Lisboa: Centro de Filosofia da Universidade de Lisboa, 2013.

ETHOS (ETYKA MIEJSCA)

Posted on październik 15, 2018 by admin -

Grecki termin oznaczający m.in. porządek, ład, ale także charakter ludzi oraz miejsc. W tym ostatnim znaczeniu ethos pokrewny jest genius loci.

Idea ethosu jest o tyle użyteczna, że pozwala mówić o etyce miejsca, przyczyniając się – na równi z estetyką i antropologią filozoficzną – do filozoficznego ujęcia kategorii miejsca. Koncepcja ethosu zasadza się na przekonaniu, że miejsca posiadają swój charakter, swoją tożsamość, która z jednej strony jest nieustannie wytwarzana w interakcji z ich użytkownikami, z drugiej zaś – z perspektywy owych użytkowników – jest czymś zastanym, gotowym. Jako taka powinna zostać właściwie odczytana i potraktowana jako czynnik, który należy uwzględnić w działaniu. Ethos zatem ściśle wiąże się z etyką miejsca pojętą zarówno jako refleksja teoretyczna nad istotą działania etycznego (projektowania, zarządzania, postępowania), jak i samo działanie.

Ethos to zatem kategoria, która może być przydatna w refleksji nad praktycznymi aspektami relacji ludzi do miejsc, w których się znajdują. Koncepcja ethosu pozwala, między innymi, wprowadzić kryterium ich oceny (zgodność z charakterem miejsca), zaś przestrzeganie charakteru miejsca uznać za dyrektywę w działaniach wszelkiego rodzaju.
Biorąc pod uwagę, że stawką są działania człowieka w krajobrazie, idea ethosu (etyki miejsca) wiąże się z przekonaniem, że ideałem jest nie tyle nieingerowanie w krajobraz, ile ingerowanie odpowiedzialne, wyrastające z przeświadczenia, że krajobraz jest sferą odznaczającą się określonymi cechami, które wynikają z działań człowieka i/lub przyrody na przestrzeni dziejów i które jako takie godne są szacunku.

Ideę etyki miejsca można z jednej strony łączyć z koncepcję hermeneutyczną, wedle której krajobraz jest niczym tekst, który należy zinterpretować (przy czym nie każde odczytanie jest tak samo uprawnione), z drugiej zaś – z koncepcją dostrzegającą w krajobrazach sprawczość, z którą człowiek powinien się pogodzić. Tak czy inaczej, dochodzi do głosu przekonanie, że krajobraz to sfera, której nie sposób w pełni podporządkować ludzkim działaniom, jak również sfera, na którą nie można nakładać dowolnych znaczeń. Idea ethosu i etyki miejsca prowadzi zatem do uznania, że najlepszą formą relacji między człowiekiem i krajobrazem (środowiskiem), najlepszym sposobem ingerowania weń jest rodzaj dialogu, w którym człowiek nie rezygnuje ze swoich interesów, ale zarazem nie próbuje ich zrealizować bez względu na krajobraz, w którym zamierza to uczynić.

Literatura:
Drenthen, Mike. „Reading Ourselves Through the Land: Landscape, Hermeneutics and Ethics of Place”. W: Placing Nature on the Borders of Religion, Philosophy and Ethics, red. Forrest Clingerman, Mark Dixon, 123-138. London: Ashgate 2011.
Salwa, Mateusz. Estetyka ogrodu.Między sztuką a ekologią. Łódź: Przypis, 2016.
Seel, Martin. „Aesthetics of Nature and Ethics”. W: Encyclopedia of Aesthetics, red. Michael Kelly, t. 3, 341-343. New York: Oxford University Press, 1998.
Smith, Mick. An Ethics of Place. Radical Ecology, Postmodernity, and Social Theory. Albany: SUNY Press, 2001.
Tyburski, Włodzimierz. Dyscypliny humanistyczne a ekologia. Toruń: Wydawnictwo UMK, 2013.

TOŻSAMOŚĆ MIEJSCA/KRAJOBRAZU

Posted on wrzesień 24, 2018 by admin -

Termin rozumiany dwojako: 1) w duchu badań krajobrazu kulturowego, jako elementy tworzące specyficzną całość, stanowiące o wyjątkowości danego krajobrazu w stosunku do innych i wpływających na tożsamość grup; 2) psychologicznie, jako kategorię opisu tożsamości jednostek i grup w perspektywie ich relacji z miejscami (ang. place-identity).

Należy podkreślić, że każde miejsce, niejako z definicji (Heidegger), posiada tożsamość. Jest zatem wyodrębniane z całości, obdarzone genius loci, posiada historyczną ciągłość, stanowi oazę bezpieczeństwa i jest autentyczne (Lewicka). Miejsca pozbawione tożsamości nazywa się z tego powodu nie-miejscami i przeciwstawia tym pierwszym.
Sauer podkreśla, że tożsamość krajobrazu zasadza się na określonej konstytucji, decydującej o specyfice miejsca, a jednocześnie odgraniczającej go od innych i wpływającej na doświadczanie krajobrazu jako „narzucającą się patrzącemu formę”. Myga-Piątek wyróżnia siedem grup czynników decydujących o tożsamości krajobrazu (w odniesieniu do Żuław Wiślanych): 1) przyrodnicze (np. żyzne mady i obfitość wody), 2) biopsychiczne (np. pracowitość, zorganizowanie), 3) religijne (np. prześladowania, które wpłynęły na osadnictwo olęderskie), 4) społeczne (np. różnicujące charakter i lokalizację zabudowań), 5) polityczne i administracyjno-prawne (np. edykt anymennonicki pozbawiający prawa dzierżawy i posiadania majątku), 6) historyczne i kulturowe (np. wpływy rzymskie i skandynawskie), 7) postępu cywilizacyjnego (np. infrastrukturę melioracyjną).
Terminem można posługiwać się w węższym znaczeniu, w kontekście procesów tożsamościowych i w odniesieniu do grup, narodów i społeczeństw oraz ich relacji z miejscami i krajobrazami. Cosgrove zaznacza, że krajobrazy, z jednej strony, konstruują zbiorowe tożsamości, z drugiej natomiast są ich wyrazem. Przykładem jest państwo narodowe i tożsamość narodowa, które dla swego ukonstytuowania wymagały ustalenia relacji pomiędzy obrazami przyrody (rodzimej) a ludźmi (narodem), zamieszkującymi określone terytorium. Proces ten najwyraźniej zarysował się w Niemczech, gdzie pojęcie ojczyzny, domu (niem. Heimat) powiązano geograficznie z krajobrazem. Przykładowo górska topografia okresu hercyńskiego, gęste lasy i wrzosowiska zaczęły być określane jako germańskie, a za sprawą literatury i malarstwa urosły do rangi ikon. Wyrazem wytwarzania tożsamości miejsc i grup stała się ochrona krajobrazów i dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego, znajdująca wyraz np. w idei parków narodowych, których czas zakładania (XIX w.) zbiega się z powstawaniem państw narodowych.
Czynnikiem odmiennym, wspierającym dbanie o tożsamość krajobrazu i miejsc, są działania skoncentrowane na regionalności. Przykładem dbania o perły dziedzictwa lokalnego jako dobra cywilizacji są prace UNESCO, z kolei kultywację kultur rodzimych w skali glokalnej ilustruje inicjatywa cittaslow (wł. i ang. powolne miasto). Cittaslow to ruch miast (do 50 tys. mieszkańców) na całym świecie, który za cel wyznacza sobie pielęgnowanie lokalnych tożsamości, ochronę dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, zaangażowanie społeczne i zrównoważony rozwój. W ten sposób cittaslow tworzy strategię dającą odpór homogenizującym procesom globalizacji i nacjonalizacji, zapewniającą ochronę lokalizmowi i tożsamości miejsca.
[Ł.P.]

Literatura:
Ashworth, Gregory J., Graham, Brian J., Tunbridge, John E. Pluralising pasts: heritage, identity and place in multicultural societies. London: Pluto Press, 2007.
Cosgrove, Denis E. „Krajobraz i europejski zmysł wzroku – przyglądanie się naturze”, tłum. B. Frydryczak. W Krajobrazy: antologia tekstów, red. Beata Frydryczak i Dorota Angutek, 77–104. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2014.
Jaszczak, Agnieszka, Antolak, Mariusz. „Tożsamość krajobrazu a przestrzeń społeczna”. Prace komisji krajobrazu kulturowego, nr 28 (2015): 109–17.
Lewicka, Maria. „Miejsce”. W Modi memorandi: leksykon kultury pamięci, red. Magdalena Saryusz-Wolska i Robert Traba, 227–29. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2014.
Myga-Piątek, Urszula. Krajobrazy kulturowe: aspekty ewolucyjne i typologiczne. Katowice: Uniwersytet Śląski, 2012.
Sauer, Carl. „Morfologia krajobrazu”, tłum. M. Górna. W Krajobrazy: antologia tekstów, red. Beata Frydryczak i Dorota Angutek, 21–34. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2014.
Scannell, Leila, Gifford, Robert. „Defining place attachment: A tripartite organizing framework”. Journal of Environmental Psychology 30, nr 1 (2010): 1–10.

TOPONOMASTYKA

Posted on wrzesień 24, 2018 by admin -

Gałąź onomastyki, nauka o nazwach geograficznych, znana także jako toponimia (z gr. topos – miejsce, onoma – nazwa).

Toponomastyka odnosi się zarówno do subdyscypliny onomastyki, jak i określonego zbioru nazw geograficznych (np. toponomastyka Pomorza Gdańskiego). Toponomastyka zajmuje się badaniem nazw geograficznych (toponimów), które dzieli się na naturalne (kontynenty, wyspy, góry, pasma górskie, doliny i wąwozy, morza, rzeki, zatoki, jeziora) i antropogeniczne, stworzone przez człowieka (państwa, miasta, wsie, ulice, place). Wyróżnia się kilka podtypów toponimów: 1) choronimy czyli nazwy krajów i krain (np. Polska, Francja, Włochy, Bawaria, Toskania, Polesie); 2) ojkonimy czyli nazwy obiektów zamieszkanych przez ludzi (wsie, miasta, osiedla, dzielnice, place); 3) hydronimy czyli nazwy obiektów wodnych (oceanów, mórz, rzek, jezior, stawów, zatok, wodospadów); 4) oronimy czyli nazwy obiektów górskich i innych form rzeźby terenu (gór, pasm górskich, łańcuchów górskich, wzgórz, pagórków, szczytów, przełęczy, dolin, wąwozów).
Dla polskiej toponomastyki charakterystyczne są studia nad nazwami małych obiektów wiejskich (pól, łąk, lasów, dołów, wzniesień, bagien), który określa się jako mikrotoponimię. Przedmiotami badań w tym nurcie są nazwy terenowe, zwane także mikrotoponimami.
Studia toponomastyczne metodologicznie opierają się na analizie słowotwórczej, znajomości gramatyki historycznej, semantyki, topografii i geografii historycznej. Pozwalają wyciągać ważne wnioski dotyczące nie tylko słowotwórstwa czy fonetyki, ale także historii społecznej.

W Polsce nazwy geograficzne mają bardzo różnorodne pochodzenie. Najstarsze, spośród których część pochodzi z okresu przed wyodrębnieniem się Słowian, dotyczą dużych obiektów, jak pasma górskie (Sudety, Karpaty) i rzeki (Wisła, Odra). Nieco młodsze są nazwy słowiańskie, które spotyka się również w innych krajach słowiańskich, np. Studzienica, Kamienna, Potok, Ponik. Ostatnia, najmłodsza grupa to toponimy noszące ślady polskich procesów fonetycznych lub/i mające specyficzne polskie sufiksy słowotwórcze, np. Dąbrowa, Bród, Chełm. Większość obcych nazw geograficznych w Polsce stanowią germanizmy, są one typowe dla zachodniej i północnej Polski jako spuścizna historyczna (np. Grunwald, Olsztyn, Malbork). Występują też na południu Polski jako pamiątka po niemieckich osadnikach, którzy napływali na te ziemie od XIII wieku (np. Czorsztyn, Grybów, Łańcut). Na wschodnich rubieżach Polski spotyka się nazwy o rodowodzie wschodniosłowiańskim (np. Hrubieszów, Horodło, Siemiatycze). Obecność części z nich tłumaczy się kolonizacją wołoską, czyli napływem operujących językiem ukraińskim pasterzy, którzy sprowadzali się do Polski, Czech i na Słowację od XIV do XVII wieku, stąd na pograniczu polsko-czesko-słowackim powtarzające się toponimy (np. Krynica, Magura, Strążyska). Północno-wschodnia Polska cechuje się zaś toponimami o pochodzeniu bałtyckim (staropruskim, jaćwieskim, litewskim), co widać w takich nazwach, jak np. Mamry. Na nazewnictwo geograficzne ma też wpływ miejscowy dialekt (np. Żory na Śląsku i Żaryw okolicach Częstochowy, Redłowo na Pomorzu i Radłowo na południu Polski).
Nazwy geograficzne w Polsce dzieli się ze względu na miejsce (nazwy topograficzne, kulturowe, dzierżawcze, relacyjne), grupy ludzi (nazwy rodowe, służebne, etniczne), naturalnych cech terenu (ukształtowanie, rodzaj gleby, położenie w stosunku do rzeki, charakterystyczna roślinność, zwierzęta), związane z działalnością człowieka — fizyczną, społeczną i duchową. Autorem najpowszechniej przyjmowanej polskich klasyfikacji toponimów jest Witold Taszycki.
Zwraca się uwagę na to, że nazewnictwo stanowi ważny element kulturowej identyfikacji, kiedy wskazuje na pochodzenie zamieszkującej ludności (np. Niemce), patrona (np. Zamość, Radziwiłłów), wiodące zajęcia mieszkańców (np. Piekary) czy wartość pamiątkową (np. Kopiec Kościuszki w Krakowie). Szczególną rolę w tym kontekście odgrywają mikrotoponimy, które nadają obiektom geograficznym mieszkańcy, dający w ten sposób wyraz wyznawanym przez siebie wartościom.
[M.S.]

Literatura:
Cieślikowa, Aleksandra, Czopek-Kopciusz, Barbara (red.) Toponimia i oronimia. Kraków: Wydawnictwo Naukowe DWN, 2001.
Wolnicz-Pawłowska, Ewa, Szulowska, Wanda. Przewodnik toponimiczny. Część II. Opracowywanie językowe nazw. Warszawa: Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2003.

MAPA

Posted on wrzesień 24, 2018 by admin -

Płaska reprezentacja powierzchni Ziemi (nieba, planety) ukazująca w zmniejszeniu przy pomocy symboli lub wyobrażeń ikonicznych wybrane elementy oraz relacje przestrzenne zachodzące między nimi.
Mapa ukazuje treści w dwóch wymiarach i przeważnie ma charakter statycznego odwzorowania, choć istnieją także formy dynamiczne (np. mapy pogody) bądź interaktywne. Mapy pełnią rozmaite funkcje, np. pomagają zbierać informacje o miejscu i przestrzeni (Schlögel) lub ułatwiają orientację w terenie. Z jednej strony stanowią one wyraz abstrakcyjnego ujmowania rzeczywistości, z drugiej zaś odgrywają kluczową rolę w naszym doświadczeniu środowiska i myśleniu o świecie, w którym postrzeganie i rozumienie następuje przede wszystkim dzięki doświadczeniu wzrokowemu (Rodaway).
Doświadczenie terenu i przestrzeni możliwe dzięki mapie należy odróżnić od doświadczenia krajobrazu. Mapa pozwala objąć cały obszar jednym spojrzeniem, sytuując jej użytkownika poza nim, natomiast doświadczenie krajobrazu ma charakter lokalny, perspektywiczny i wynika z zanurzenia w otoczeniu; mapy doświadczamy wzrokowo, krajobrazu zaś przy udziale wszystkich zmysłów; mapa opiera się na abstrakcyjnych, mierzalnych i obiektywnych wyliczeniach, doświadczenie krajobrazu ma natomiast charakter subiektywny; mapa separuje doświadczenie przestrzeni od doświadczenia czasu i związanej z nim dynamiki (przestrzeń przestaje być postrzegana w kategoriach czasu potrzebnego na jej przebycie).
Mapy uniwersalizują zatem „doświadczenie topograficzne” (Frydryczak), które ma charakter indywidualny i jest rezultatem zanurzenia w krajobrazie. Są przejawem spojrzenia naukowego, abstrahującego od cielesnych, zmiennych i subiektywnych doświadczeń potocznych.
Z perspektywy historycznej i antropologicznej mapa stanowi rezultat dominującego w danym okresie i danym kręgu kulturowym spojrzenia na świat, wyrasta z określonych relacji społecznych i politycznych i stanowi ich odzwierciedlenie. W zachodniej kulturze nowoczesnej mapa jawi się jako neutralna, niezwiązana z żadnym partykularnym postrzeganiem relacji społecznych, można jednak w niej dostrzec metaforę globalnej władzy kapitału (Bender). Zachodnie mapy pokrywają powierzchnię Ziemi układem „obiektywnych” współrzędnych i jako takie mają być „przezroczyste”, tzn. ukazywać świat takim, jakim jest. Za transparentne uznaje się jednak to, co znane i własne, i w tym sensie zachodnie mapy dokonują zawłaszczenia obrazu świata, a przez to sprzyjają zawłaszczeniu samego świata (Lefebvre). Waga przykładana do tworzenia map sprzyjała powstaniu państw europejskich (Wood) i przyczyniła się do rozwoju kapitalizmu merkantylnego (Bender, Cosgrove) oraz praktyk kolonialnych.
Istnieją także mapy alternatywne, np. tworzone przez mieszkańców miast, posługujących się nieoficjalnymi nazwami ulic i miejsc, tworzone przez rdzenną ludność, odwołującą się do pamięci i panujących wśród niej stosunków społecznych czy znaczeń religijnych i wykorzystywane do tego, by stawiać opór kolonizatorom lub rozliczać się z dziedzictwem kolonialnym. Miejsca przedstawiane na tego rodzaju mapach identyfikowane są nie tyle za pośrednictwem ich lokalizacji, ile związanych z nimi historii (Ingold). W tym sensie za osobliwą formę mapy można uznać drzewo genealogiczne. Innym rodzajem map są mapy mentalne, związane z prywatną topografią. Stanowią one światy, który każdy nosi ze sobą, są „magazynem i zapleczem obrazów” (Schlögel). Choć ich forma jest inna, cel pozostaje ten sam: ułatwienie orientacji w przestrzeni i umożliwienie odnalezienia drogi.
Rozwój zachodniej kartografii spleciony jest z rozwojem geografii, którą Ptolomeusz zdefiniował jako sztukę przedstawiania ziemi za pomocą rysunku. Istotne też są związki kartografii z historią malarstwa (Alpers, Cosgrove).
[M.G., M.S.]

Literatura:
Alpers, Svetlana. The Art of Describing. Dutch Art in the Seventeenth Century. Chicago: Chicago University Press, 1984.
Bender, Barbara. „Odrzucając zachodnie spojrzenie: kreślenie map światów alternatywnych”, tłum. M. Gimbut. W Krajobrazy. Antologia tekstów, red. Beata Frydryczak i Dorota Angutek. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2014.
Certeau, Michel de. Wynaleźć codzienność. Sztuka działania, tłum. K. Thiel-Jańczuk. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2008.
Cosgrove Daniel i Stephen Daniels, Stephen (red.) The Iconography of Landscape. New York: Cambridge University Press, 1988.
Lefebvre, Henri. The Production of Space, Oxford: Basil Blackwell, 1991.
Rodaway, Paul. Sensous Geographies, Body, Sense and Place. London-New York: Routledge, 1994.
Schlögel, Karl. W przestrzeni czas czytamy. O historii cywilizacji i geopolityce, tłum. I. Drozdowska, Ł. Musiał. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2009.
Wood, Denis. The Power of Maps. London: Routledge, 1993.

KRAJOBRAZ NATURALNY (PRZYRODNICZY)

Posted on wrzesień 24, 2018 by admin -

Wyodrębniony przestrzennie fragment materialnej rzeczywistości ziemskiej, stanowiący złożony system obejmujący formy terenu, gleby, wody, skały i roślinność. Za element krajobrazu uznaje się także atmosferę.
Choć człowiek, zwłaszcza w antropogenie, może być czynnikiem istotnie wpływającym na charakter krajobrazu naturalnego, to za decydujące dla tego ostatniego uznaje się działanie czynników przyrodniczych. Ze względu na stopień ingerencji człowieka można wyróżnić krajobrazy pierwotne, seminaturalne, quasi-kulturowe (Myga Piątek). W krajobrazie naturalnym można wyróżnić czynniki abiotyczne, biotyczne i społeczne (Rychling i Solon).
Termin „krajobraz naturalny” bywa traktowany jako synonim określenia „środowisko naturalne”. Inne określenia funkcjonujące w literaturze to: epigeosfera, geosfera, geosystem, powłoka ziemska, powłoka krajobrazowa. W XIX w., gdy termin „krajobraz” zaczął być wykorzystywany w geografii i naukach pokrewnych, stosowano także takie określenia jak: przyroda ziemska, Ziemia, powierzchnia Ziemi (Lonc i Kantowicz).
Krajobrazem naturalnym zajmują się rozmaite dyscypliny naukowe, np. geografia (fizyczna), geologia, które przyjmują swoisty dla siebie punkt widzenia, koncentrując się na poszczególnych aspektach krajobrazu. Istnieją jednak podejścia holistyczne, które rozpatrują krajobrazy naturalne w całej ich złożoności oraz nieuchronnych związkach z działalnością człowieka, np. ekologia krajobrazu, będąca wypadkową dyscyplin geograficznych i biologicznych, stanowiąca „całościowe podejście do przedmiotu badań, którym jest krajobraz obejmujący człowieka i efekty jego działalności, traktowany w aspekcie strukturalnym, funkcjonalnym i wizualnym. Ekologia krajobrazu obejmuje analizę składowych krajobrazu i zachodzących między nimi relacji, identyfikację przyrodniczych jednostek przestrzennych, ich hierarchiczną klasyfikację oraz waloryzację układów środowiska przyrodniczego dla różnych form działalności człowieka” (Rychling i Solon).
Choć, upraszczając, krajobraz naturalny można utożsamiać z przyrodą (dziką lub poddaną działaniu człowieku) i z tego względu stanowi przede wszystkim przedmiot badań nauk przyrodniczych, zajmuje on również istotne miejsce w kulturze i refleksji o niej. Nie chodzi przy tym wyłącznie o to, że krajobraz naturalny leży u podstaw krajobrazu kulturowego i w takim sensie stanowi warunek materialny istnienia kultury, ale także o to, że sposoby konceptualizowania krajobrazu naturalnego są jej ważnym składnikiem. Podobnie, istotne są sposoby jego reprezentowania.
Krajobraz naturalny jest częścią uprawianego przez człowieka stylu życia: pole wraz z wiejską zabudową tworzy krajobraz rolniczy, industrializacja – krajobraz przemysłowy, urbanizacja – krajobraz miejski. Krajobraz naturalny czasem staje się częścią mitologii lub systemu religijnego, gdy np. ze świętym drzewem lub górą zostanie powiązany zespół wyobrażeń, a wraz z wprowadzoną architekturą sakralną i kapliczkami przydrożnymi utworzy krajobraz religijny. Może on także nabierać cech ikonicznych (np. góra Fudżi w Japonii, tarasy ryżowe w Chinach, Giewont w Tatrach.), cech krajobrazu narodowego (gdy zostanie połączony z wartościami narodowymi, np. pola z wierzbami płaczącymi w Polsce) i być uważany za część nie tylko dziedzictwa przyrodniczego, ale także narodowego. Krajobraz naturalny, podobnie jak każdy krajobraz kulturowy, może stać się składnikiem tożsamości zarówno w wymiarze zbiorowym, jak i indywidualnym (np. krajobraz ojczysty lub krajobraz dzieciństwa). Krajobraz naturalny kraju pochodzenia często funkcjonuje jako krajobraz archetypiczny, idealny, który wywołuje uczucie melancholii. Krajobraz naturalny może być także elementem polityki: z jednej strony można wskazywać nań jako na „naturalne” miejsce danej społeczności, z drugiej zaś można nim zarządzać w taki sposób, by eliminować wartości wiązane z nim tradycyjnie (np. polityka kolonialna).
Krajobraz naturalny stanowi jeden z ważniejszych tematów sztuki. W sztuce europejskiej już w czasach starożytnych można znaleźć przedstawienia krajobrazów naturalnych, podobnie w sztuce starożytnych Chin. Na Zachodzie rozkwit malarskich przedstawień tego rodzaju (pejzaży) nastąpił w epoce nowożytnej, w XVI i XVII w. Wtedy też rozpowszechnia się sam termin oznaczający widok roztaczający się z danego miejsca, przy czym do XIX w. krajobraz ukazywany w sztuce był tożsamy z krajobrazem naturalnym. Popularność malarstwa krajobrazowego przyczyniła się do wyłonienia niezwykle istotnej dla kultury XVIII i XIX w. kategorii malowniczości, którą odnoszono nie tylko do malowanych krajobrazów, ale przede wszystkim do rzeczywistych krajobrazów naturalnych. Ta artystyczna tradycja dawała o sobie znać w XIX w., gdy termin ten zaczął być wykorzystywany w geografii, pojmowanej jako odmalowywanie krajobrazów. Związek krajobrazu z malarstwem i malowniczością przyczynił się również do wyłonienia się takiego terminu jak „architektura krajobrazu” – początkowo uważano, że architekt powinien być niczym malarz i tworzyć malownicze krajobrazy. W tym sensie krajobraz naturalny można także wiązać z powstałą w osiemnastowiecznej Anglii sztuką zakładania parków krajobrazowych, odbiegających stylem i formą od kształtowanych wcześniej ogrodów w stylu francuskim, w których dominowała symetria, wzory geometryczne, proporcja, harmonia, będące wyrazem dominacji człowieka nad zjawiskami przyrodniczymi. Parki krajobrazowe są przejawem zainteresowania dziką przyrodą (krajobrazem naturalnym, pierwotnym), które wyrastało z przekonania, że piękno przyrody stoi ponad pięknem sztuki, z drugiej zaś określonego sposobu rozumienia krajobrazu naturalnego, odmiennego od sposobu, w jaki ujmowały go epoki wcześniejsze.
Fascynacja przyrodą znalazła swój wyraz w dziewiętnastowiecznej idei wilderness (ang. dzicz), tj. nietkniętej ręką ludzką przyrody Ameryki Północnej, idei, która leżała u podstaw m.in. utworzenia systemu parków narodowych mających na celu ochronę pierwotnych krajobrazów naturalnych.
Zarówno osiemnastowieczne parki krajobrazowe, jak i idea wilderness pokazują, w jakiej mierze krajobraz naturalny i kluczowa dla niego kategoria naturalności są wytworami kulturowymi. Parki krajobrazowe są wytworami człowieka (krajobrazami kulturowymi) i jedynie imitują krajobrazy naturalne, pokazując zarazem, w jaki sposób pojmowano niegdyś przyrodę i jak rozumiano „naturalność”. Z kolei ogromne połacie Ameryki Północnej wydały się europejskim kolonizatorom terenami naturalnymi, do zasiedlenia, bo nie rozpoznali w nich obecności pierwotnych mieszkańców – Indian. Tereny wilderness mogą wydawać się naturalne, gdy porównuje się je do krajobrazów miejskich, lecz da się w nich dostrzec w nich działanie kultury, gdy porówna się je z puszczą trzeciorzędową.
O ile z perspektywy nauk przyrodniczych, nastawionych realistycznie, kategoria krajobrazu naturalnego nie sprawia większych kłopotów, o tyle z perspektywy nauk o kulturze, zwłaszcza tych o profilu konstruktywistycznym, idea krajobrazu naturalnego jest wątpliwa. Po pierwsze, niejasna jest idea krajobrazu. Krajobraz jest fenomenem powstającym przy udziale człowieka, który albo na krajobraz patrzy i ocenia przez pryzmat pojęć estetycznych (np. piękna, wzniosłości czy malowniczości), albo żyje w nim, przekształcając go (wówczas krajobraz staje się zamieszkiwanym miejscem i oswajaną okolicą). Po drugie, pojęcie natury nie jest jednoznaczne, ponieważ jego rozumienie jest historycznie zmienne i obarczone sensami ideologicznymi. „Naturalnym” nazywamy także coś, co nie jest „sztuczne”, ma związek z przyrodą. W tym sensie „naturalną” jest żywa choinka w domu w czasie Wigilii, w odróżnieniu od plastikowej, choć jej wymiar (np. fakt, że pochodzi z plantacji, że pojawia się w czasie celebracji i na jej potrzeby) pozostaje kulturowy. „Naturalna” jest wieś, którą odróżnia się od industrialnego miasta, a tęsknota za „naturą” znajduje zaspokojenie w wycieczce za miasto, choć powstanie krajobrazu wiejskiego jest efektem oddziaływania kultury.
[M.G., M.S.]

Literatura:
Lonc, Elżbieta, Kantowicz, Ewelina. Ekologia i ochrona środowiska: podręcznik dla studentów. Wałbrzych: Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Angelusa Silesiusa, 2005.
Myga Piątek, Urszula. Krajobrazy kulturowe: aspekty ewolucyjne i typologiczne. Katowice: Uniwersytet Śląski, 2012.
Richling, Andrzej, Solon, Jerzy. Ekologia krajobrazu. Warszawa: PWN, 2011.

KRAJOBRAZ KULTUROWY

Posted on wrzesień 24, 2018 by admin -

Termin wypracowany na gruncie geografii, gdzie krajobraz (ang. landscape, niem. Landschaft, fr. paysage) oznacza „kompleksową całość” geograficzną, obejmującą elementy przyrodnicze i antropogeniczne; stosowany m.in. w archeologii i antropologii, ale także w studiach kulturowych, historycznych, dyskursie pamięci, turystyce, gdzie odnosi się do obszaru, który podlega człowiekowi i przez niego jest kształtowany, zagospodarowywany, wartościowany.

Idea krajobrazu kulturowego wskazuje na procesualną naturę krajobrazu, obejmującą przebiegające w jego granicach zjawiska społeczne i kulturowe, a także praktyki podkreślające wzajemną relację człowieka i środowiska. Jako termin wchodzi w relacje z takimi pojęciami jak przestrzeń i miejsce. W odróżnieniu od krajobrazu rozumianego jako widok (krajobrazu estetycznego) pojęcie krajobrazu kulturowego odnosi się do środowiska przetworzonego przez człowieka w sensie fizycznym, materialnym i symbolicznym, noszącym ślady jego działalności przebiegające w czasie. W tym sensie wszelki krajobraz jest kulturowo przekształcony.
Badania nad krajobrazem kulturowym rozwijały się od połowy XIX w. w dwóch tradycjach: niemieckiej (Ritter, Ratzel) oraz francuskiej (Vidal de la Blache), kierując uwagę geografów na społeczno-kulturowe uwarunkowania krajobrazu. Zintensyfikowanie badań nastąpiło w pierwszej połowie XX wieku, między innymi za sprawą amerykańskiego geografa Sauera i związanej z nim szkoły w Berkeley. Ich zdecydowany rozwój nastąpił na przełomie XX i XXI w. za sprawą badaczy z kręgu geografii humanistycznej (kulturowej). Od czasu, gdy Vidal de la Blache zwrócił uwagę na konieczność uwzględniania w analizach geograficznych wpływu człowieka na środowisko, krajobraz zaczął być postrzegany jako efekt spotkania kultury i natury, człowieka i przyrody.
Najczęściej cytowana w literaturze anglosaskiej, jedna z pierwszych definicji krajobrazu kulturowego sformułowana została przez Sauera: „Krajobraz kulturowy to krajobraz naturalny przetworzony przez grupę kulturową. Kultura jest czynnikiem, krajobraz naturalny – medium, a rezultatem krajobraz kulturowy”. Sauera interesowały w krajobrazie relacje między człowiekiem a przyrodą przebiegające na określonym terytorium oraz sposób, w jaki człowiek przekształca środowisko naturalne w kulturowe. Interesowała go historia osadnictwa, kolonizacja rolnicza i sposoby użytkowania ziemi. Człowiek – poprzez pracę – wpływa na swoje otoczenie, kształtując krajobraz kulturowy, ten zaś ma charakter dynamiczny i podlega przeobrażeniom wraz z rozwojem kulturowym i społecznym.
Badania etymologiczne nad pojęciem krajobrazu pozwoliły wyprowadzić ten termin z dwóch źródeł: życia społecznego i warunków geograficznych. John B. Jackson podkreślał, że zawiera się w nim doświadczenie, zamieszkiwanie i codzienna praktyka. Jackson i Olwig, badając historyczne przemiany terminu „krajobraz” wskazali na jego konotacje z ziemią. Według Olwiga, w pojęciu krajobrazu zawiera się podwójne znaczenie: „terytorialne”, utożsamiające krajobraz z obszarem ziemi w sensie prowincji, landu, regionu oraz „sceniczne”, oznaczające pojawiający się w polu widzenia fragment ziemi i nieba. Według niego, etymologiczne źródła pojęcia krajobrazu wskazują na relacje zachodzące pomiędzy społecznością (w różnych językach określoną przez sufiks: -schaft, -ship, -scape) a prawem zwyczajowym odnoszącym się do zarządzania i użytkowania określonego obszaru zamieszkiwanego przez daną społeczność.
Najwcześniejsze badania nad krajobrazem kulturowym kierowały się ku relacji człowiek i środowisko. Koncentrowały się na terenach wiejskich. Rozwój badań krajobrazowych przyczynił się do rozszerzenia zagadnień problemowych o całkowicie nowe obszary, takie jak krajobraz a tożsamość, krajobraz a reprezentacja, krajobraz a system wartości, władza i dominacja a krajobraz. W ten sposób krajobraz włączony został w obszar badań kulturowych, uczestniczy w systemie wartości i w kształtowaniu tradycji kulturowej.
Zwrot fenomenologiczny w badaniach nad krajobrazem kulturowym w latach 80. i 90. XX w. pozwolił zaadoptować na ich potrzeby Heideggerowską teorię zamieszkiwania, przyjętą przede wszystkim w badaniach antropologicznych i archeologicznych. Zwolennikami takiego odczytania krajobrazu są Tilley i Ingold. Według tego ostatniego krajobraz jest żywym procesem, który wyłania się z tego co materialne oraz rutynowo podejmowanych aktywności (zadań) człowieka i społeczności, przyczyniających się do transformacji krajobrazu. Ingold podkreślał, że krajobraz kulturowy to proces, który nie jest zakończony i nigdy nie jest w pełni ukształtowany. W analizach Ingolda środowisko rozumiane jest jako wszechogarniający kontekst, a krajobraz jako jego symboliczna reprezentacja; drzewo ma dla niego takie samo znaczenie, co wybudowany dom – oba są elementami krajobrazu zmieniającego się w czasie. Krajobraz kulturowy staje się zapisem i świadectwem życia i pracy poprzednich pokoleń, które w nim mieszkały, składa się na niego dzieło wielu twórców (Ingold).
W ujęciu fenomenologicznym zwraca się uwagę na fakt, że krajobraz jest częścią człowieka, tak jak człowiek jest częścią krajobrazu, na powiązania strukturalne, w których każdy komponent jest związany z całością i każdym innym elementem (Wylie). Odrzuca się także podział na naturę i kulturę.
Ujęcie fenomenologiczne zbliżyło dwa sposoby ujmowania krajobrazu: jako obrazu i jako środowiska, przyczyniając się do upowszechnienia pojęcia krajobrazu kulturowego w naukach, które dotąd akcentowały estetyczny wymiar krajobrazu. Szczególnie dotyczy to estetyki środowiskowej (Berleant, Carlson), która zaadoptowała pojęcie krajobrazu kulturowego, wiążąc je również z pojęciem środowiska. Berleant pisał, że kulturowo przeobrażone krajobrazy mają tę samą wartość, co krajobrazy naturalne, a każdy krajobraz bierze udział w kształtowaniu tradycji i nabiera cech dziedzictwa, które ochraniamy, by móc je przekazać kolejnym pokoleniom. Szczególnego znaczenia krajobraz jako proces nabiera w teorii Johna Wylie, który wprowadził pojęcie landscaping (analogiczne do Heideggerowskiego bycia-w-świecie), odrzucając podział na środowisko i wprowadzającego w nie sensy człowieka. Nauki o kulturze również dostrzegły ważność pojęcia krajobrazu kulturowego. Według Pietraszki istoty krajobrazu, a zatem również jego pojęcia, należy poszukiwać w przestrzeni ludzkiego uniwersum. Krajobraz posiada „intersubiektywną podmiotowość”: wyraża się w indywidualnie postrzeganych obrazach, ale zachowuje komunikowalną, intersubiektywną podmiotowość, tworząc „szczególną wspólnotę ikoniczną ludzkich zbiorowości”.
Wśród innych stanowisk teoretycznych rozważających fenomen krajobrazu kulturowego należy wymienić podejście Cosgrove’a i Danielsa, którzy w pracy „The Iconography of Landscape” przyjmują, że krajobraz to sposób widzenia i wynik widzenia (zbliżają się tu do pojmowania krajobrazu w kategoriach estetycznych, ale jednocześnie wskazują, że krajobraz to wynik kreatywności ludzkiej, nie tylko fizyczny fenomen, rodzaj kulturowej reprezentacji); Mitchella piszącego w duchu teorii marksistowskiej, że bazą dla krajobrazu jest praca, produkcja i praktyka dnia codziennego dokonująca się poprzez przemieszczanie się, w które wpisane są zarówno sensy indywidualne jak i społeczne; Matlessa, według którego krajobraz ustanawia stosunki władzy, własności oraz oceny moralne; Wylie, dla którego wszelkie rysowanie granic między naturą i kulturą (w tym krajobrazem naturalnym i kulturowym) jest uwikłane w politykę; teorie poststrukturalistyczne, w których krajobraz staje się tekstem ustanawianym w dyskursie (Duncan i Duncan); hermeneutyczne traktujące krajobraz jako dialog (Green), feministyczne, w których zwraca się uwagę na ideologię i stosunki władzy (Rose). We wszystkich tych teoriach podkreślany jest procesualny charakter krajobrazu.
W krajobraz kulturowy wpisane są czynniki etniczne, tożsamościowe, narodowe, kolonialne, genderowe (Rose).
[M.G., B.F.]

Literatura:
Duncan, James I Duncan, Nancy. „ (Re)reading the landscape”. Environment and Planning D: Society and Space, 6 (1988): 117–126.
Tilley, Christopher. Place, Paths and Monuments: a Phenomenology of Landscape. Oxford: Berg, 1994.
Berleant, Arnold. Living in the Landscape. Toward an Aesthetics of Environment. Lawrence: University Press of Kansas, 1997.
Carlson, Allen. „Produktywność i wartości estetyczne krajobrazu rolniczego”, tłum. Beata Frydryczak. W Krajobrazy. Antologia tekstów, red. Beata Frydryczak i Dorota Angutek. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2014, 319-335.
Cosgrove, Denis E. Social Formation and Symbolic Landscape. Madison: University of Wisconsin Press, 1998.
Daniels, Stephen and Cosgrove, Denis E. The Iconography of Landscape. Essays on the Symbolic Representation, Design and Use of Past Environments. Cambridge: Cambridge University Press, 2004.
Green, Nicholas. The Spectacle of Nature: Landscape and Bourgeois Culture in 19thCentury France. Manchester: Manchester University Press,1990.
Hoskins, William G. The Making of the English Landscape. London: Penguin, 1985.
Ingold, Tim. „Czasowość krajobrazu”, tłum. Beata Frydryczak. W Krajobrazy. Antologia tekstów, red. Beata Frydryczak i Dorota Angutek. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2014.
Jackson, John. B. Discovering the Vernacular Landscape. New Haven – London: Yale University Press, 1984.
Olwig, Kenneth R. „Recovering the Substantive Nature of Landscape”. Annals of the Association of American Geographers, 4 (1996): 630-653.
Matless, David. Landscape and Englishness. London: Reaktion, 1998.
Myga-Piątek, Urszula. Krajobraz kulturowy. Aspekty ewolucyjne i typologiczne. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2012.
Pietraszko, Stanisław. Krajobraz i kultura. W Kultura. Studia teoretyczne i metodologiczne. Wrocław: Polskie Towarzystwo Kulturoznawcze, 2012.
Plit, Florian. Krajobrazy kulturowe w geografii polskiej. Szkice. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2016.
Rose, Gillian. Feminism and Geography, Cambridge: Polity Press, 1993.
Sauer, Carl O. „Morfologia krajobrazu”. Tłum. M. Górna. W Krajobrazy. Antologia tekstów, red. Beata Frydryczak i Dorota Angutek. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2014.
Tilley, Christopher. Place, Paths and Monuments: a Phenomenology of Landscape. Oxford: Berg, 1994.
Wylie, John. Landscape. London – New York: Routledge, 2007.

KRAJOBRAZ ESTETYCZNY

Posted on wrzesień 24, 2018 by admin -

Krajobraz przyrodniczy lub kulturowy, dany w doświadczeniu estetycznym i podlegający wartościowaniu z perspektywy kategorii estetycznych.

Krajobraz estetyczny jest dany w doświadczeniu wielozmysłowym, lecz tradycja zachodnia dostrzega w nim przede wszystkim zjawisko wizualne ujawniające się w doświadczeniu wzrokowym (widok). Krajobraz estetyczny bada estetyka krajobrazu.
Z perspektywy historii kultury dostrzeżenie krajobrazu uznane zostało za nowożytne osiągnięcie człowieka renesansu. W historii estetyki uznaje się, że wyodrębnienie krajobrazu jako zjawiska możliwe stało się wraz z renesansowym odkryciem estetycznych jakości przyrody i jej piękna. Przyjmuje się, że pierwszym piewcą uroków krajobrazów był Petrarka, jakkolwiek faktyczny wkład w ich odkrycie należy do renesansowych artystów, co związane jest z poszukiwaniem idealnej perspektywy, a także rozwojem malarstwa pejzażowego, podporządkowującego percepcję krajobrazu zasadom malarskiej kompozycji, ujmowania widoku w ramy faktyczne lub wyobrażone i postrzegania za pośrednictwem obrazów.
Estetyka dostrzegła ważność krajobrazu jako zjawiska na przełomie XVIII i XIX wieku, wraz z rozwojem estetyki przyrody i uznaniem wyższości piękna przyrody nad pięknem sztuki. Istotny wkład w tę dziedzinę wnieśli estetycy angielscy, począwszy od Shaftesbury’ego po empiryków: Addisona, Pope’a, Hutchesona i innych, a także Burke’a, który poddał analizie pojęcie wzniosłości wprowadzając je do dyskursu estetycznego jako drugą (obok piękna) kategorię estetyczną, właściwą zjawiskom przyrodniczym. Do rozwoju estetyki krajobrazu, a przy tym estetycznego pojęcia krajobrazu przyczynił się również Gilpin wyodrębniając pojęcie the picturesque (ang. malowniczość) jako trzecią kategorię estetyczną, przypisaną krajobrazowi.
W koncepcji Kanta z krajobrazem związane zostały te same cechy, które charakteryzują piękno: bezinteresowność, bezpojęciowość, zdystansowanie, kontemplacyjny namysł. Idea bezinteresownego oglądu, której zarys zaproponował Shaftesbury, pozwala podziwiać widoki, nie wnikając w ich istotę i skupić się jedynie na jakościach estetycznych. Przyznaje się tu wzrokowi rolę zmysłu dominującego w kontakcie z naturą, co prowadzi do odsunięcia człowieka na bezpieczną odległość, dystans, z którego może on podziwiać widoki, lecz nie musi uczestniczyć w żywiole przyrody inaczej, jak tylko wzrokowo. Dystans i bezinteresowna kontemplacja przesądzają o tym, że w doświadczeniu krajobrazu nie chodzi o bezpośredniość przeżycia, lecz o aktywność wyobraźni, która to, co bezpośrednio dane, ujmuje we własne ramy. W oglądzie widoki nabierają wartości krajobrazu.
Gilpin i Price związali krajobraz z pojęciem czasu i kategorią the picturesque, wskazując na formalne cechy tego, co się w nim przejawia i wyraża w sobie upływ czasu, oraz wskazując na przemianę piękna w malowniczość. Adorno z kolei związał krajobraz z historią i pamięcią.
Dopiero w refleksji Simmla (1913) i Rittera (1966) krajobraz estetyczny poddany został jednak zasadniczej konceptualizacji. Simmel postawił tezę, iż natura sama w sobie nie jest jeszcze krajobrazem, a krajobraz nie istnieje sam z siebie. Rzeki, jeziora, góry, lasy czy rozległe równiny nie są krajobrazem jako takim. Do zaistnienia krajobrazu potrzeba obecności widza, odbiorcy, i jego estetycznego przeżycia określonego widoku. Jest moment wyodrębniania widoku, ujęcia go „w ramy chwilowego lub stałego pola widzenia” i nadanie mu znaczenia. Przyglądając się „drzewom, strumieniom, łakom, łanom zbóż, grze światła i chmur” nie oglądamy jeszcze krajobrazów, tylko wyodrębniamy szczegóły –„tworzywo”, które składa się na poszczególne widoki. Według Simmla, krajobraz jest tworem duchowym, przynależy do odbiorcy, który wyodrębnionemu fragmentowi świata zewnętrznego nadaje formę, uzupełnia o sens i znaczenie. W tym sensie krajobraz jest konstrukcją postrzegającej świat zewnętrzny jednostki, która obdarza go estetycznym spojrzeniem. Oznacza to, że natura staje się krajobrazem, gdy uobecnia się w spojrzeniu obserwatora przeżywającego ją i odczuwającego w sposób estetyczny. Tym samym, doświadczenie krajobrazu ma ze swej natury charakter wizualny, przynależnym podmiotowi, a nie przyrodzie jako takiej, w tym sensie, że wyraża się bezpośrednio, w postrzeganiu wzrokowym. Obrazowy sposób widzenia rzutowany na świat zewnętrzny pozwala widzieć w nim nie przestrzeń, ale obrazy. Ten rodzaj obramowania staje się formą zatrzymania, zamrożenia tego, co żywe, płynne, podlegające wiecznym zmianom.
Uznanie, iż warunkiem krajobrazu estetycznego jest zdystansowana postawa odbiorcy, przesądza o przypisaniu mu roli i postawy widza, co oznacza, że z postrzegania, doświadczenia i odczuwania krajobrazu wykluczeni są ci, którzy w wymiarze fizycznym w nim aktywnie uczestniczą, współtworząc go: nie można dostrzec piękna przyrody, która się użytkuje i nie można odczuć jej zmysłowych wartości, próbując nad nią zapanować. Krajobraz estetyczny nie ujawnia się również tam, gdzie z naturą wiążą się jakiekolwiek wartości użytkowe.
[B.F., M.S.]

Literatura:
Frydryczak, Beata. Krajobraz. Od estetyki the picturesque do doświadczenia topograficznego. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2013.
Kant, Immanuel. Krytyka władzy sądzenia, tłum. J. Gałecki. Warszawa: PWN, 1987.
Morawski, Stefan. Studia z historii myśli estetycznej XVIII i XIX w. Warszawa: PWN, 1961.
Ritter J., Krajobraz. O postawie estetycznej w nowoczesnym społeczeństwie, tłum. Cz. Piecuch. W Szkoła Rittera. Studia z filozofii niemieckiej, t. 2, red. Stanisław Czerniak i Jarosław Rolewski. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK, 1996.
Simmel, Georg. Filozofia krajobrazu. W Most i drzwi. Wybór esejów, tłum. M. Łukasiewicz. Warszawa: Oficyna Naukowa, 2006.

GEOGRAFIA KRAJOBRAZU

Posted on wrzesień 24, 2018 by admin -

Nauka badająca strukturę i funkcjonowanie zewnętrznej sfery Ziemi, rozumianej jako określone zespoły krajobrazów.

Geografia krajobrazu bywa nazywana niekiedy geografią fizyczną, geoekologią, ekologią krajobrazu lub nauką o krajobrazie. Koncentruje się na badaniu powiązań i rozpoznawaniu relacji składowych przyrody. Zbliża ją to do ekologii oraz ekologii krajobrazu. Ostaszewska wskazuje na trzy inspiracje filozoficzne badań krajobrazowych – materializm dialektyczny, teorię systemów i ekofilozofię. Z punktu widzenia geografii krajobraz to „układ powiązanych komponentów przyrody, powstały na i w pobliżu ziemi” (Ostaszewska). Można go postrzegać jako geokompleks (współwystępowanie komponentów) lub jako geosystem (zależność funkcjonalna komponentów).
Wśród metod badania krajobrazów znajdują się regionalizacja (podejście indywidualizujące dany obiekt, stąd region fizycznogeograficzny), typologia (szukanie podobieństw badanego obiektu z innymi, stąd typ krajobrazowy), indukcja i dedukcja oraz katena (pojęcie pierwotnie oznaczające „typowe następstwo gleb” w określonym regionie, natomiast dziś rozumiane szerzej, jako typowe sąsiedztwo typów przyrodniczych; np. katena ekologiczna może ukazywać rozmieszczenie roślinności ze względu na rzeźbę krajobrazu).
Klasyfikacja krajobrazów ze względu na czynnik czasu i jego wpływ na kształt środowiska pozwala uszeregować typologie krajobrazów na następujące systemy: 1) naturalne, podkreślające przyrodnicze jakości terenu, a pomijające działalność człowieka; 2) historyczne, budowane w oparciu o cechy dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego danej epoki historycznej lub ich sekwencji; 3) aktualne, kreowane na podstawie współczesnych cech środowiska przyrodniczego, użytkowania terenu i fizjonomii krajobrazu; 4) potencjalne, wskazujące na hipotetyczne zmiany wynikłe z zaprzestania czynników antropogenicznych; 5) prognozowane, tworzone z założeniem określonej wizji rozwoju cywilizacyjnego.
Współcześnie geografowie zwracają uwagę na antropogeniczne czynniki kształtujące zespoły krajobrazowe, a w konsekwencji uwzględniają te przemiany w tworzonych przez siebie typologiach. Z tego powodu geograf krajobrazu badający sferę ziemi myśli nie tylko o epigeosferze (litosfera, atmosfera i hydrosfera), ale zmuszony jest ujmować wszystkie czynniki krajobrazotwórcze – fizyczne, biologiczne i kulturowe. Bazowa, geologiczna warstwa składa się ze skał, osadów (sedymentacja) i gleb oraz związanych z nimi procesów. Druga warstwa, biologiczna, obejmuje faunę i florę, ich habitaty oraz tworzone przez nie ekosystemy. Wreszcie trzecia, kulturowa, dotyka użytkowania terenu i tworzonej infrastruktury. Ostatnia warstwa dominuje w miastach, a także niektórych obszarach wiejskich. Warstwa biologiczna dominuje w oddalonych od człowieka miejscach jak w lasach deszczowych, w Amazonii czy Kongo. Krajobrazy niosą znaczenia symboliczne, oddziałują na praktyki społeczne i zamieszkujących je ludzi i na odwrót, dlatego oddzielanie omawianych warstw krajobrazu pełni rolę analityczną, gdyż w praktyce wzajemnie siebie konstytuują. Geografia krajobrazu systematyzuje przedmiot swoich badań coraz częściej w oparciu o skalę antropogenicznego przekształcenia terenu, a nie tylko dominujące formy jego pokrycia lub użytkowania.

Polscy naukowcy zaproponowali, aby przedmiot badań geografii krajobrazu podzielić na trzy jednostki analizy – a) grupy, b) typy i c) podtypy. Grupy krajobrazów stanowią najszerszą kategorię i wyróżnia się wśród nich: 1) grupę krajobrazów przyrodniczych, kulturowo użytkowanych (istnieje działalność człowieka, ale dominują procesy przyrodnicze), 2) grupę krajobrazów przyrodniczo-kulturowych, wytworzonych w konsekwencji działalności człowieka i sił przyrody oraz 3) grupę krajobrazów kulturowych, gdzie struktura i funkcja zostały wykreowane w pełni przez działalność ludzką. Drugi poziom klasyfikacji wyróżnia już 15 typów krajobrazów, a trzeci 49. Przykładowo w grupie pierwszej znajdujemy typ wód powierzchniowych oraz dwa podtypy – jezior oraz systemy wód płynących. W drugiej grupie wyodrębniono m.in. typ wiejski (rolniczy) czy podmiejski i rezydencjalny, a ramach tego ostatniego podtypy leśno-osadnicze o charakterze willowym oraz kompleksy hotelowo-sportowe. Ostatnia, trzecia grupa obejmuje typy komunikacyjne, wielkomiejskie czy przemysłowe, a pośród nich podtypy, np. kompleksów przemysłowych oraz farm energetyki alternatywnej.
Ze względu na rosnące znaczenie czynników antropogenicznych w kreowaniu krajobrazu geografowie zwracają coraz baczniejszą uwagę na wymiar kulturowy oraz studia krytyczne, które stanowią szczególnie przydatne narzędzie, służące jego zrozumieniu. Dwa główne nurty rekonceptualizujące myślenie o krajobrazie czerpią inspirację z badań marksistowskich oraz feministycznych. Pierwsze z nich jest zorientowane materialistycznie, podkreślając fetyszyzowanie poziomu reprezentacji (metafora czytania) kosztem procesów wytwórczych, reorientujących myślenie z „co widzimy” na to „kto tworzy” oraz jak przebiega ustanawianie warunków materialnych i wytwarzanie stosunków władzy. Z kolei studia feministyczne zwracają uwagę nie tylko na ludzką dominację nad krajobrazem, ale wskazują, że upodobniają się one do wartości przypisywanych kobietom lub mężczyznom oraz ich wzajemnym relacjom. Relacje te doskonale oddaje obraz Mr and Mrs Robert Andrews (ok. 1750) Thomasa Gainborough, który ukazuje mężczyznę z bronią, pana i właściciela ziemi oraz podległe jemu gospodarstwo – kobietę i krajobraz. Z kolei kontekst wiejski, kreowany nie jako idylliczny, ale jako „dziki”, niebezpieczny i hardy, służy kreowaniu wizerunku mężczyzny-żołnierza, hegemona i zdobywcy.
[Ł.P.]

Literatura:
Chmielewski, Tadeusz J., Myga-Piątek, Urszula i Solon, Jerzy. „Typologia aktualnych krajobrazów Polski”. Przegląd Geograficzny 87 (2015): 377–408.
Franch-Pardo, Iván, Napoletano, Brian, Bocco, Gerardo, Barrasa, Sara, Cancer-Pomar, Luis. „The Role of Geographical Landscape Studies for Sustainable Territorial Planning”. Sustainability 9 (2017): 1–23.
Myga-Piątek, Urszula. Krajobrazy kulturowe: aspekty ewolucyjne i typologiczne. Katowice: Uniwersytet Śląski, 2012.
Ostaszewska, Katarzyna. Geografia krajobrazu: wybrane zagadnienia metodologiczne. Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002.
Richling, Andrzej. „Subject of study in complex physical geography (Landscape geography)”. GeoJournal 7: 2 (1983): 185–87.
Valentine, Gill, Holloway, Sarah, Rice, Stephen P., Clifford, Nicholas. Key concepts in geography. Los Angeles, London, New Delhi, Singapore, Washington DC: SAGE, 2009.

ESTETYKA KRAJOBRAZU

Posted on wrzesień 24, 2018 by admin -

Obszar badań i zainteresowań estetyki, która problematyzuje pojęcie krajobrazu dostrzegając w nim zarówno zjawisko, jak i ideę estetyczną. Estetyka krajobrazu definiuje konstytuujące krajobraz kategorie, jakości i wartości estetyczne oraz rodzaj towarzyszącego mu doświadczenia.

Estetyka krajobrazu nie jest wyodrębnioną dziedziną filozofii, jakkolwiek lokuje się na styku estetyki przyrody i estetyki sztuki: za estetyką przyrody uznaje piękno natury i jego doświadczenia, z estetyki sztuki zapożycza wartości konstytuujące obraz i jego postrzeganie. Estetyka krajobrazu uznaje, że dostrzeżenie piękna przyrody to warunek bardziej złożonego procesu, w wyniku którego widoki postrzegane są jako krajobrazy. Doświadczenie krajobrazu ma ze swej natury charakter wizualny, przynależny podmiotowi, a nie przyrodzie jako takiej, w tym sensie, że wyraża się bezpośrednio, w postrzeganiu wzrokowym. Sposób tego postrzegania znajduje swoje odzwierciedlenie w malarstwie krajobrazowym, które dostarcza modelu wyodrębniania krajobrazu z postrzeganego fragmentu rzeczywistości zewnętrznej (np. krajobrazu naturalnego, krajobrazu miejskiego) i umieszczania go w realnych lub wyobrażonych ramach. Obecnie, w sytuacji rozszerzenia pola samej estetyki (estetyka poszerzona), estetyka krajobrazu zbliża się do kulturowych badań nad krajobrazem i wypracowanego na ich gruncie pojęcia krajobrazu kulturowego. Pozwala to odróżnić klasyczne (tradycyjne) pojęcie krajobrazu estetycznego oraz pojęcie krajobrazu kulturowego definiowane w ramach estetyki poszerzonej. Kluczowe dla konstytuowania się estetyki krajobrazu są koncepcje Burke’a, Gilpina i Kanta oraz Simmla i Rittera, które reprezentują klasyczne (tradycyjne) ujęcie krajobrazu. W XX w. w ramach estetyki poszerzonej krajobraz problematyzuje estetyka środowiskowa, a w szczególności Berleant. Pomiędzy nimi sytuuje się współczesna koncepcja Carlsona.
Ujęcie historyczne pozwala lokować źródła estetyki krajobrazu w renesansowej wrażliwości na świat przyrody, w odkryciu piękna natury i krajobrazu jako pięknego widoku wyrażającego się w naturalnej scenerii. Przypisane renesansowi „odkrycie” krajobrazu (Gombrich, Burckhardt) wiąże go z obrazowym i malarskim postrzeganiem świata. Pierwsze refleksje dające estetyce krajobrazu podstawy dyskursywne sformułowane zostały przez Bacona, Shaftsbury’ego, osiemnastowiecznych empiryków angielskich (Hutchesona, Alisona, Addisona, Pope’a oraz Burke’a). To równocześnie moment w refleksji estetycznej, gdy pięknu przyrody (jako niedościgłemu wzorowi dla artysty) nadano wartość wyższą aniżeli pięknu sztuki, uznając, że piękno jest cechą całej rzeczywistości i mieści się ono w porządku natury (Shaftesbury). Istotny wkład Shaftesbury’ego do estetyki krajobrazu to również zarysowanie pojęcia bezinteresownej kontemplacji towarzyszącej postrzeganiu zjawisk naturalnych. Addison i Pope pisali o pięknie form naturalnych i nieskrępowanej przyrodzie, wielości obrazów generowanych przez naturę oraz charakteryzującej ją różnorodności i zmienności.
Burke, poszukując jakości i wartości estetycznych w przyrodzie, wprowadził do rozważań o przyrodzie i jej zjawiskach drugą, obok piękna, kategorię: wzniosłość, która określa wszystko to, czego estetyka piękna nie obejmuje. W tym ujęciu wzniosłość wyraża się w dzikiej, nieposkromionej naturze, wzbudzając trwogę przekuwaną w estetyczną przyjemność. Gilpin pokazał z kolei, że obok piękna i wzniosłości możliwa jest do wyodrębnienie trzecia kategoria estetyczna: the picturesque (ang. malowniczość), która została powiązana z krajobrazem, a następnie z parkami krajobrazowymi. Kategoria the picturesque odnosiła się do widoków malowniczych, czyli godnych namalowania, które przyciągają oko. Ostatecznie the picturesque związała krajobraz z obrazem, dla którego modelem wzorcowym jest malarstwo pejzażowe, a wyrazem spojrzenie ukształtowane na gruncie zasad perspektywy i poszukiwania sposobu idealnego odwzorowania świata. Znaczącą rolę w kształtowaniu estetycznego spojrzenia na krajobraz odegrała teoria i praktyka tworzenia parków krajobrazowych.
Z tej perspektywy krajobraz konstytuuje się w obliczu dwóch kategorii estetycznych: the picturesque i wzniosłości. Obie skutecznie ukształtowały modele krajobrazów preferowanych, odnosząc się zarówno do istoty, jak i jakości widoków estetycznych. Ważność tych kategorii polega na wyodrębnieniu dwóch rodzajów doświadczenia odżywającego się w obliczu przyrody i obcowania z nią. O ile the picturesque oznacza kontemplację i zdystansowane, bezinteresowne doświadczenie krajobrazu jako obrazu, który znajduje najlepszą egzemplifikację w malarstwie i parkach krajobrazowych, o tyle wzniosłość, wyrażając się w takich zjawiskach jak burza, sztorm, majestatyczne góry, wzbudza trwogę, a nie kontemplacyjne doznanie estetyczne. Te dwie kategorie nie straciły na aktualności, a o ich żywotności świadczy to, że do dzisiaj podziwiamy krajobrazy, które jawią się nam w postaci postrzeżonego obrazu. Wzniosłość, mimo swojej skomplikowanej historii w obszarze estetyki i filozofii, nie straciła mocy oddziaływania, nadal aktualizując się wobec zjawisk, w których żywioł przyrody ujawnia swoją grozę.
Kant w Krytyce władzy sądzenia przyjął wprowadzony przez Burke’a podział na estetykę piękna i wzniosłości, ugruntowując dwutorowość estetyki. U Kanta, przez powiązanie z pojęciem pięknej natury, doświadczeniu krajobrazu przypisane zostały te same cechy, które charakteryzują piękno: bezinteresowność, bezpojęciowość, zdystansowanie, kontemplacyjny namysł. Idea bezinteresownego oglądu to przyznanie wzrokowi roli zmysłu dominującego w kontakcie z naturą i wprowadzenie dystansu jako rodzaju relacji między podmiotem doświadczającym a zjawiskiem lub przedmiotem doświadczenia. Dystans i bezinteresowna kontemplacja wskazują, że w doświadczeniu krajobrazu nie chodzi o bezpośredniość przeżycia, lecz o aktywność wyobraźni, która to, co bezpośrednio dane, ujmuje we własne ramy. W ujęciu Simmla krajobraz jest „tworem duchowym”, a do jego doświadczenia potrzeba szczególnego procesu duchowego, podobnego do aktu twórczego, który sprawia, że już nie oglądamy łąk, lasów, gór, lecz krajobrazy. Widz, podobnie jak artysta, z chaotycznego, nieskończonego strumienia świata wyodrębnia fragment, który formuje w jedność: nadaje mu formę, uzupełnia o sens i znaczenie. Berleant wiąże ten typ doświadczenia ze spojrzeniem panoramicznym.
W klasycznym ujęciu doświadczenie krajobrazu dopuszcza jedynie postawę widza, odbiorcy, co oznacza, że z jego postrzegania, doświadczenia i odczuwania wykluczeni są ci, którzy w wymiarze fizycznym w nim aktywnie uczestniczą, współtworząc go przez użytkowanie. Uznanie, iż estetyka krajobrazu odwołuje się do dwóch kategorii: wzniosłości i the picturesque pozwala wyodrębnić dwa podejścia do krajobrazu, ujawniające jego dwa sensy. Podział przebiega pomiędzy the picturesque a wzniosłością i stawia na przeciwległych biegunach ideę bezczasowości i ahistoryczności pięknej natury oraz historyczny, procesualny wymiar piękna, kontemplację tego, co postrzegane oraz wielozmysłowe doświadczenie estetyczne. O ile the picturesque wyzwala estetyczną przyjemność, o tyle przez wzniosłość przemawia estetyczne poruszenie.
W optyce wzniosłości krajobraz nabiera charakteru procesualnego, wpisując się w zjawiska kulturowe i społeczne oraz procesy historyczne. Jako proces, w którym nakładają się na siebie relacje społeczno-kulturowe i świat naturalny, krajobraz nabiera sensu otaczającej rzeczywistości, aktualnego środowiska, w którym do głosu dochodzi jego w pełni zmysłowy odbiór.
Estetyka środowiskowa (ang. environmental aesthetics) wiąże pojęcie krajobrazu ze środowiskiem. Takie stanowisko reprezentuje Berleant, który kieruje się ku idei krajobrazu rozumianego jako element całościowo pojętego środowiska. W proponowanym ujęciu, środowisko to nie tylko fizyczne otoczenie, ale również wykraczający poza świat przyrody porządek społeczny i kulturowy, przyrodniczy i sztuczny; to uwarunkowania geograficzne i klimatyczne; to fizyczna obecność, zmysłowe postrzeganie, jedność czasu i miejsca. Tak rozumiany krajobraz wymaga innego typu doświadczenia, które Berleant definiuje w terminach zaangażowania rozumianego jako „wartościujące uczestnictwo” zakładające, że podstawowym czynnikiem w relacji ze światem zewnętrznym są wartości estetyczne. Taki typ doświadczenia charakterystyczny jest dla relacji podmiotu z naturą. Tu estetyczne upodobanie oznacza zaangażowanie, bowiem przyroda, wyrażając się przez bezpośrednio dane nam środowisko, wymaga z naszej strony aktywnego odbioru. W tym zakresie Berleant zbliża się do stanowiska reprezentowanego przez geografię humanistyczną, odwołującą się do krajobrazu kulturowego jako przestrzeni, w której wyraża się dzieło natury i praca człowieka, a sam krajobraz nabiera charakteru procesualnego, wpisując się w zjawiska kulturowe i społeczne oraz procesy historyczne. Takie ujęcie pozwala jednoznacznie powiązać krajobraz z tym, co dynamiczne i odrzucić jego statyczny model, co nie pozostaje bez wpływu na rolę podmiotu. Ów powinien zmienić się z widza i użytkownika w „krytycznego” uczestnika, którego wkład w kształtowanie rzeczywistości przebiega na trzech polach: percepcji, działania i świadomości. Krytyczne uczestnictwo oznacza współtworzenie i aktywność zmysłów: w miejsce niezaangażowanego widza wkracza aktywny postrzegający. Oznacza to również, że nie można już mówić o krajobrazie jako takim, ale o wielości różnych, zmysłowych krajobrazów, dla których wizualność jest formą dopełnienia i scalenia tego, co objawia się w bogactwie wrażeń.
[B.F.]

Literatura:
Berleant, Arnold. Wrażliwość i zmysły. Estetyczna przemiana świata człowieka, tłum. S. Stankiewicz. Univeristas, Kraków, 2011.
Berleant, Arnold. Living in the Landscape. Toward an Aesthetics of Environment. Lawrence: University Press of Kansas, 1997.
Burke, Edmund. Dociekania filozoficzne o pochodzeniu naszych idei wzniosłości i piękna, tłum. P. Graff. Warszawa: PWN, 1968.
Burckhardt, Jacob. Kultura Odrodzenia we Włoszech. Próba ujęcia, tłum. M. Kreczkowska. PIW, Warszawa 1991.
Carlson, Allen. Nature and Landscape. An Introduction to Environmental Aesthetics. New York: Columbia University Press, 2009.
Frydryczak, Beata. Krajobraz. Od estetyki the picturesque do doświadczenia topograficznego. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2013.
Gombrich, Ernst H. The Renaissance Theory and the Rise of Landscape. Norm and Form. Studies in the Art of the Renaissance. Oxford: Phaidon, 1966.
Gilpin, William. Three Essays: On Picturesque Beauty, On Picturesque Travel and on Sketching Landscape. London 1794.
Kant, Immanuel. Krytyka władzy sądzenia, tłum. J. Gałecki. Warszawa: PWN, 1987.
Morawski, Stefan. Studia z historii myśli estetycznej XVIII i XIX w. Warszawa: PWN,1961.
Ritter J., Krajobraz. O postawie estetycznej w nowoczesnym społeczeństwie, tłum. Cz. Piecuch. W Szkoła Rittera. Studia z filozofii niemieckiej, t. 2, red. Stanisław Czerniak, Jarosław Rolewski. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK, 1996.
Simmel, Georg. Filozofia krajobrazu. W Most i drzwi. Wybór esejów, tłum. M. Łukasiewicz. Warszawa: Oficyna Naukowa, 2006.

ZIEMIA

Posted on sierpień 10, 2018 by admin -

Termin funkcjonujący w wielu kontekstach i mający różne sensy: astronomiczny (planeta Ziemia), geologiczny (budowa Ziemi), geograficzny (obszar lądu), gleboznawczy (ziemia uprawna), fizycznym i chemicznym (prawa, którym podlega, np. grawitacja, skład chemiczny), a także prawny (prawo do dziedziczenia ziemi), kulturowy (ziemia a płeć, ziemia a stosunki etniczne), mitologiczny i teologiczny (Ziemia Obiecana, powstanie Ziemi).

Ziemia może oznaczać:
1. zamieszkiwane miejsce (okolicę, region, kraj itp.), o określonych cechach geograficznych i dziedzictwie kulturowym. Nacechowane emocjonalnie, pojęcie to może być równoznaczne z pojęciem „ojczyzna” (czy to w sensie kraju ojczystego, czy w sensie ojcowizny);
2. ziemię uprawną rozumianą jako rola i mającą określoną wartość użytkową;
3. w kontekście ekologicznym lub prawnym – obszar i jego środowisko podlegające ochronie.
W kontekście krajobrazowym ziemia może mieć postać krajobrazu naturalnego (np. dzikość, wilderness), rolniczego lub miejskiego, być elementem dziedzictwa naturalnego lub kulturowego, przybierać postać palimpsestu, w którym zapisane są ślady przeszłego życia, tworzyć krajobraz pamięci. Ingold, różnicując krajobraz estetyczny (widok) i użytkowy (związany z ziemią), zauważa, że krajobraz jest antytezą ziemi. Ziemia poddana spojrzeniu estetyzującemu może być postrzegana jako krajobraz możliwy do przedstawienia w formie pejzażu (malarstwa krajobrazowego, fotografii pejzażowej).
Przeskalowanym, graficznym (kartograficznym, fotograficznym) odwzorowaniem ziemi jest mapa.
[M.G., B.F.]

Literatura:
Ossowski, Stanisław. O ojczyźnie i narodzie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1984.
Ingold, Tim. The Perception of Environment: Essays on Livelihood, Dwelling and Skill. London: Routledge, 2000.

ZAMIESZKIWANIE

Posted on sierpień 10, 2018 by admin -

Proces osiedlania się (tworzenia siedliska) w określonym miejscu, oznaczający stałą lub długotrwałą relację między człowiekiem a miejscem.

Termin ten odnosi się do sposobu, w jaki ludzie przeżywają świat i doświadczają go, włączając w to sposoby gospodarowania (spożywanie, przemieszczanie się, budowanie siedzib, przekształcanie terenu, obejmowanie w posiadanie poprzez oznaczanie i ogradzanie terenu, hodowla zwierząt, uprawa roślin, zbieractwo, łowiectwo, rozwój przemysłu), stwarzanie norm społecznych (sposoby komunikowania, budowania relacji człowieka do człowieka, człowieka do miejsca, grupy do jednostki, kultywowanie określonych obyczajów i zwyczajów, posługiwanie się określonym językiem itd.), stwarzanie norm kulturowych (sposoby uzasadniania podejmowanych akcji poprzez odwołanie do mitologii, religii, nauki). Zamieszkiwanie wymaga wytworzenia stałych relacji (w tym fizycznych, emocjonalnych, intelektualnych) z miejscem, środowiskiem fizycznym i społecznym.
Z omawianym zjawiskiem wiąże się niekiedy konieczność ustalenia czyjegoś prawa do zamieszkiwania. Wśród czynników, które o tym prawie pozwalają przesądzać, można wskazać:
1. prawo pierwszeństwa; 2. prawo silniejszego, gdy np. siedziby zbudowane przez rdzenną ludność nie są dość stabilne i łatwo je wyburzyć przejmując teren (dzięki przewadze militarnej, ekonomicznej i prawnej wysiedlano Indian czy Aborygenów); 3. prawo nadania; 4. prawa religijne i fundowane na mitologii (np. odwoływanie się do idei Ziemi Obiecanej); 5. prawo historycznego uzasadnienia.
Idea zamieszkiwania jako podstawy ludzkiej egzystencji jest szczególnie silnie obecna w myśli fenomenologicznej. Heidegger podkreśla wzajemną przynależność człowieka i zamieszkiwanego miejsca, które dostarcza kontekstu do rozumienia ludzkich działań, przynosi poczucie bezpieczeństwa. Dla Relpha zamieszkiwane miejsce staje się domem w chwili, gdy człowiek zda sobie sprawę z własnego w nim zakorzenienia oraz dwustronnej więzi łączącej go z zamieszkiwaną przestrzenią, a także odkryje temporalny wymiar zamieszkiwania. Dardel podkreśla wyjątkową rolę miejsca, w którym się rodzimy, którego nie wybieramy do zamieszkania, ale które jest nam narzucone. W teorii Ingolda idea „krajobrazu zadanego” (taskscape), w którym skumulowane są doświadczenia poprzednich pokoleń, narzucając styl życia kolejnym generacjom, jest równoznaczna z Heideggerowską ideą zamieszkiwania.
Zamieszkiwanie to także proces będący źródłem tożsamości dla jednostek i grup społecznych (Relph, Jackson), rodzący miłość do miejsca i ziemi przodków (Tuan), wytwarzający sieć zależności międzyludzkich (Jackson), w którym obiektywna przestrzeń zostaje zamieniona w subiektywnie doświadczane i przeżywane miejsce (Morton), dokonujący podziału na sacrum i profanum oraz umożliwiający orientację zarówno w przestrzeni fizycznej, jak i w przestrzeni mitycznej (Eliade). Zamieszkując, stwarzamy miejsca i okolice, wyznaczamy ich zakres i zawartość, a wędrówka staje się rodzajem aktualizacji tej zawartości (Lowenthal). Zamieszkiwanie ma także wpływ na sposób doświadczania krajobrazu, który z estetycznego widoku staje się miejscem pracy, codziennej praktyki; wymusza zmianę postawy obserwatora (turysty, przechodnia) w postawę zaangażowanego mieszkańca (Jackson, Ingold, Wylie, Tilley, Cresswell).

W procesie zamieszkiwania uczestniczymy wszystkimi zmysłami: widzimy, czujemy dotyk, zapach i smak, słyszymy. Dzięki temu doświadczeniu uzyskujemy rodzaj kulturowej kompetencji, na której podstawie odróżniamy muzykę od kakofonii dźwięków, przyjemny zapach od odoru, smaczne od niesmacznego (Heidegger, Morton). Aktywność zmysłowa przyczynia się także do podtrzymania ciągłości tożsamości grupowej i indywidualnej, buduje relacje człowieka do człowieka, do miejsca, do grupy (Tuan, Porteous, Rodaway). Zamieszkiwanie staje się tu rodzajem partycypacji we własnej kulturze i środowisku.
Zamieszkując (pochodząc z danego miejsca) dysponujemy wiedzą kulturową, która jest społecznie podzielana i stanowi składnik świadomości kulturowej (de Certeau, Bourdieu, Jackson). Zamieszkiwanie jako proces budowania norm kulturowo-społecznych może być rozpatrywane w kategoriach etnicznych, narodowościowych, religijnych, społecznych, zawodowych; tworzy centra stające się miejscami dominacji jakiejś idei (formacji myślowej). Wyznacza ośrodek wartości i może być traktowane w kategoriach konstruktu mentalnego (umysłowego), wiążącego człowieka i miejsce (Tuan, Heidegger). Zamieszkując, ustanawiamy także stosunki władzy i wiedzy oraz łączące się z nimi relacje między centrum i peryferiami, które są pochodną relacji „swój-obcy”: rozstrzygają one, na ile dane miejsce należy do nas, czy jest zagospodarowane w sposób uznany za właściwy, czyli zgodnie z naszymi standardami (analogicznie, teren obcy bywa rozpoznawany jako niezamieszkany lub teren do skolonizowania, a obce zwyczaje, postawy i przekonania traktowane w kategoriach dzikości lub barbarzyństwa). Zamieszkiwanie rozumiane w kategoriach „swojskości” przynosi poczucie bezpieczeństwa i sensu.
[B.F., M.G.]

Literatura:
Cresswell, Tim. Place: a Short Introduction. Malden, USA, Oxford, UK and Carlton, Australia: Blackwell Publishing, 2004.
Heidegger, Martin. Budować, mieszkać, myśleć. Eseje wybrane, tłum. K. Michalski. Warszawa: Czytelnik, 1977.
Ingold, Tim. „Czasowość krajobrazu”. W: Krajobrazy. Antologia tekstów, red. Beata Frydryczak, Dorota Angutek, 141-164. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2014.
Jackson, John B. Landscape in Sight: looking at America. New Haven CT: Yale University Press, 1997.
Frydryczak, Beata, Angutek, Dorota (red.) Krajobrazy. Antologia tekstów. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2014.
Morton, Timothy. Ecology without Nature: Rethinking Environmental Aesthetics. Cambridge, Massachusetts and London, England: Harvard University Press, 2007.
Relph, Edward C. Place and Placelessness. London: Pion Limited, 1976.
Tilley, Christopher. Place, Paths and Monuments: a Phenomenology of Landscape. Oxford: Berg Publishers, 1994.
Tuan, Yi-Fu. Topophilia, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall, 1974.
Wylie, John. Landscape. London and New York: Routledge, 2007.

WIDOK

Posted on sierpień 10, 2018 by admin -

Wyodrębniony fragment przestrzeni, rozległa panorama, najczęściej atrakcyjna krajobrazowo; wizualne doświadczenie przestrzeni.

Widok jest warunkiem wstępnym doświadczenia krajobrazu ocenianego w kategoriach estetycznych, np. piękna, malowniczości czy wzniosłości. Może być „modelem” pejzażu malarskiego. Jako taki stanowi świadectwo okulocentrycznego charakteru kultury europejskiej.
Zdaniem części teoretyków, widok – by stać się krajobrazem – musi stać się obiektem czyjegoś doświadczenia estetycznego. Dzieje się tak w momencie, gdy obserwator wyodrębnia w akcie oglądu jakiś fragment rzeczywistości (widok), który następnie poddaje ocenie estetycznej. W ideę widoku wpisana jest zatem swoista relacja między człowiekiem i jego otoczeniem, doświadczanym jako estetyczny obraz (człowiek jest widzem, zdystansowanym obserwatorem, kontemplującym rozciągający się przed nim „obraz”).
Widok jako postrzegany obraz (krajobraz) blisko związany jest z doświadczeniem turystycznym (spojrzeniem turysty), polegającym na „konsumowaniu” widoków już wcześniej znanych za sprawą reprodukcji na kartkach pocztowych, w albumach, folderach turystycznych. Tak rozumiany widok znajduje swoje potwierdzenie w idei punktu widokowego, czyli naturalnego bądź sztucznego miejsca wyróżnionego z racji rozciągającego się zeń spektakularnego widoku. W ujęciu Urry’ego, spojrzenie turysty, szczególnie w jego wariancie zbiorowym, potwierdza atrakcyjność widoku jako miejsca wartego zobaczenia. Istotną rolę w standaryzacji współczesnego doświadczenia widoku odgrywa fotografia, która szeroko rozpowszechniła kult pięknych reprezentacji natury. Rozwój turystyki powoduje m.in., że cała natura zostaje sprowadzona do roli galerii widoków. Idea widoku doprowadziła zatem do zmiany w odczuwaniu przyrody, która jest traktowana jako zbiór atrakcji turystycznych. Koncepcja ta, o ile utożsamia się ją z ideą krajobrazu, bywa krytykowana jako fałszująca obraz relacji człowieka ze środowiskiem, a także prowadząca do nieadekwatnych ocen estetycznych środowiska.
[M.G., B.F.]

Literatura:
Carlson, Allen. Aesthetics and the Environment: The Appreciation of Nature, Art and Architecture. London: Routledge, 2000.
Cosgrove, Denis E. „Krajobraz i europejski zmysł smaku”, tłum. B. Frydryczak. W: Krajobrazy. Antologia tekstów, red. Beata Frydryczak, Dorota Angutek, 79-111. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2014.
Urry, John. Spojrzenie turysty, tłum. A. Szulżycka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000.
Ritter, Joachim. Krajobraz: o postawie estetycznej w nowoczesnym społeczeństwie, tłum. Cz. Piecuch, W: Krajobrazy. Antologia tekstów, red. Beata Frydryczak, Dorota Angutek, 37-55. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2014.

TOPOGRAFIA

Posted on sierpień 10, 2018 by admin -

1. Rzeźba, ukształtowanie terenu; 2. dział geografii zajmujący się opisywaniem i badaniem kształtów powierzchni Ziemi, rzeźby terenu, także innych dających się obserwować ciał niebieskich; 3. w dziele literackim odmiana opisu szczegółowo charakteryzującego dane miejsce, spotykana szczególnie często w powieści realistycznej; rodzaj mapy świata przedstawionego. (Łac. topographia, gr. topographein; topos – miejsce, graphos – opis.)
Topografia w szerszym, geograficznym znaczeniu opisuje charakterystyczną dla danego terenu roślinność, cechy antropogeniczne (związane z działalnością człowieka), także elementy lokalnej kultury (szczególnie te uwidoczniające się w dziełach czy obiektach mających wpływ na charakter terenu – np. zabudowa wsi, typ budowli, rzeźby w lesie, mosty itp.) czy historii. Zadaniem topografii jest określanie pozycji geograficznej wybranych miejsc (obiektów), ich długości i szerokości geograficznej, wysokości nad poziomem morza, określanie odległości i kątów nachylenia, nazywanie, identyfikowanie i wskazywanie typów miejsc, identyfikowanie i opisywanie typowych dla miejsca cech krajobrazowych czy dotyczących wegetacji roślin. Nauką pomocniczą topografii jest kartografia, tworząca m.in. mapy topograficzne (graficzne reprezentacje form ukształtowania terenu wraz ze zbiorami uporządkowanych informacji na temat powierzchni ziemi, jej cech naturalnych i stworzonych ręką człowieka). Mapy te z reguły pokazują linie konturowe opisywanego obiektu, dostarczają informacji o zbiornikach wodnych, liniach rzek (z zaznaczeniem ich położenia w trzech wymiarach, czyli wraz z głębokością, w przypadku wzgórz – z podaniem wysokości), powierzchni lasów, powierzchni terenów zabudowanych oraz innych cech stanowiących przedmiot zainteresowania.
Topografią miasta nazywamy plan miasta, na który składa się siatka ulic, plan ważnych dla orientacji w mieście obiektów (kościołów, zabytków, szpitali, muzeów itp.), siatka komunikacyjna ułatwiająca przemieszczanie się (np. linie tramwajowe, autobusowe itp.)
Topografia może być nauką pomocniczą dla innych nauk (oraz obszarów działalności człowieka), np. opisujących zależności typów gospodarki czy warunków demograficznych od ukształtowania terenu lub śledzących procesy adaptacji człowieka do środowiska.
Z topografią wiąże się fenomen doświadczenia topograficznego, oznaczającego zaangażowanie, porzucenie punktu widokowego na rzecz „wejścia” w krajobraz, doświadczania krajobrazu wszystkimi zmysłami (nie tylko wzrokowo), zamieszkiwania, stwarzania okolicy (Frydryczak). Dzięki doświadczeniu topograficznemu teren przestaje być widokiem, a nabiera znaczeń społecznych, kulturowych, także prywatnych. Topografia w tym rozumieniu odnosi się do rozpoznania kierunków i miejsc, wypełniania ich treścią, oplatywania okolicy siatką sensów, choć na mapie w dalszym ciągu dają się one odczytać jako obiektywnie istniejące, konkretne punkty w przestrzeni. Tak ujmowana, pomaga nam się orientować w terenie, tworzy mapę mentalną (mapę „w głowie”).
[M.G.]

Literatura:
Baldwin, Elaine, Longhurst, Braian, McCracken, Scott, Ogborn, Miles, Smith, Greg. „Topografie kultury. Geografia, władza i reprezentacja”, tłum. J. Łoziński. W: Wstęp do kulturoznawstwa, Poznań: Zysk i S-ka, 2007.
Kraak, Menno-Jak, Ormeling, Ferjan. Kartograficzna wizualizacja danych przestrzennych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998.
Frydryczak, Beata. Krajobraz. Od estetyki do doświadczenia topograficznego, Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2013.
Pasławski, Jacek. Wprowadzenie do kartografii i topografii. Wrocław: Wydawnictwo Nowa Era, 2006.

STRONA

Posted on sierpień 10, 2018 by admin -

Pojęcie wieloznaczne; w geografii oznacza stronę świata; wskazuje także na rodzaj relacji przestrzennych odnoszących się do kierunku (wskazywanego, obieranego) względem centrum (miejsca, okolicy); słowo to konotuje również oddalenie (por. czasownik „stronić od kogoś / od czegoś”) i to, co nieznane („obce strony”).

Pojęcie ma charakter relatywny. Strona jako relacja przestrzenna odnosi się do okolicy, miejsca, które ma swoje kierunki (Buczyńska-Garewicz): można np. iść w określoną stronę. Tak rozumiane strony nacechowane są subiektywnymi sensami i związane z prywatnymi doświadczeniami: mogą istnieć strony przyjazne i nieprzyjazne, społeczne i towarzyskie, związane z określonymi osobami strony pracy i rozrywki. W ten sposób pojęcie „strona” wypełnia się treściami, konstytuującymi mapę mentalną.
Tuan nadaje stronie wymiar antropologiczny, gdy uznaje, że zasady organizacji przestrzennej wynikają z postawy i struktury ludzkiego ciała: wedle niego, człowiek na podstawie doświadczenia ciała organizuje przestrzeń w taki sposób, by odpowiadała jego biologicznym potrzebom i istniejącym stosunkom społecznym. Tu strony mają charakter relatywny, zależny od zorientowania ciała w przestrzeni i są opisywane poprzez kategorie wyznaczone przez ciało: prawa – lewa, góra – dół, przód – tył. Strona prawa i lewa, podobnie jak przód i tył oraz góra i dół nie mają jednoznacznie zdefiniowanych desygnatów, zależą każdorazowo od miejsca zajmowanego w przestrzeni przez podmiot oraz jego usytuowania. Strona wymaga punktu oparcia, względem którego ją określamy (najczęściej jest to powierzchnia ziemi, zajmowane miejsce oraz własne ciało). W tym znaczeniu bywa waloryzowana dodatnio albo ujemnie (np. zasiadanie „po prawicy” z reguły oznacza wyższą pozycję niż zasiadanie „po lewicy”). Strony odgrywają rolę w wielu tradycyjnych systemach kulturowych (np. sytuowanie nieboszczyka w grobie na jednej ze stron, podział wnętrza jurty mongolskiej dokonywany jest z uwzględnieniem stron).
Subiektywnie wyznaczona strona bywa utożsamiana z miejscem (fraza „moje strony” oznaczać może „moje miejsce”), bywa także atrybutem miejsca.
Ujęcie geograficzne nadaje stronom cechę obiektywności. Geograficznie zdefiniowane strony świata (północ-południe, wschód-zachód) dają się oznaczyć przy użyciu instrumentów pomiarowych.
[M.G., B.F.]

Literatura:
Buczyńska-Garewicz, Hanna. Miejsca, strony, okolice. Przyczynek do fenomenologii przestrzeni. Kraków: Universitas, 2006.
Hall, Edward T. Ukryty wymiar, tłum. T. Hołówka. Warszawa: PIW, 1976.
Relph, Edward. Place and Placelessness. London: Pion Limited, 1976.
Tuan, Yi-Fu. Przestrzeń i miejsce, tłum. A. Morawińska. Warszawa: PIW, 1987.

PSYCHOLOGIA MIEJSCA

Posted on sierpień 10, 2018 by admin -

Dziedzina nauki badająca psychologiczne aspekty związków człowieka z jego otoczeniem, ze szczególnym uwzględnieniem mechanizmów budujących relację człowiek-miejsce.

Psychologia miejsca osadzona jest w psychologii środowiskowej, badającej związki człowieka i środowiska rozumiane dwukierunkowo: jako wpływ człowieka na środowisko i środowiska na człowieka. Przedstawiciele tej dyscypliny podkreślają emocjonalną (nie intelektualną) podstawę relacji człowiek-miejsce, która wyraża się w określonych zachowaniach, postawach (społecznych, indywidualnych) i przekonaniach. W koncepcjach psychologii miejsca wykorzystywane są elementy psychologii społecznej, psychologii rozwojowej, psychologii poznawczej i psychologii behawioralnej. W tym podejściu psychologiczną interpretację zyskuje kategoria miejsca, oznaczająca tu nie tyle lokalizację rozumianą w sensie geograficznym czy fizycznym, ile raczej „doświadczenie wewnętrzne” o charakterze emocjonalnym.
Wśród zagadnień szczególnie podkreślanych przez przedstawicieli psychologii miejsca znajdują się kwestie dotyczące: 1) poczucia przynależności do miejsca traktowanego w kategoriach swojskości, zażyłości czy zaangażowania (Lewicka), 2) tożsamości (identyfikacji z miejscem, zarówno w aspekcie jednostkowym, jak i społecznym) oraz 3) przywiązania do miejsca, czyli pewnej postawy emocjonalnej budowanej na bazie zarówno fizyczno-przyrodniczych cech miejsca, jak i wpisanych w nie znaczeń symbolicznych, powiązanych z nimi wartości czy historycznych losów miejsca (z którymi może być związana indywidualna biografia), stwarzających poczucie ciągłości z przeszłością, ucieleśniających tradycję (Madurowicz). Identyfikacja z miejscem (utożsamienie się z nim) następuje w przypadku szczególnie silnego poczucia przynależności do miejsca, traktowanego w kategoriach wyjątkowości (znajdującej wyraz np. w idei genius loci [Norberg-Schultz]), co przekłada się z kolei na ludzkie poczucie własnej odmienności od innych (Twigger-Ross i Uzzell). Stopień tej identyfikacji zależy od rodzaju miejsca (dla niektórych to rodzinna wieś, dla innych region czy kraj itd.) i skorelowany jest z takimi czynnikami, jak świadomość, poziom wykształcenia oraz innych, na bazie których człowiek buduje swą tożsamość: etnicznych, genderowych, związanych z wiekiem, religijnych czy związanych z obecnością bliskich osób. Czasem identyfikacja „wąska” (np. regionalna) jest słabsza niż „szeroka” (narodowa), czasem odwrotnie.
Wśród współczesnych problemów psychologii miejsca jako szczególnie istotne wskazać należy te odnoszące się do tak zwanego „zakorzenienia dynamicznego” czy „terytorium zmiennego”, kształtującego zmienne i płynne tożsamości kreowane przez media (utożsamiamy się z np. miejscami znanymi z telewizji [Kita]). Istotnym zagadnieniem rozważanym w ramach psychologii miejsca jest też pamięć miejsca, zarówno indywidualna, jak i społeczna.
Psychologia miejsca może być przydatna w projektowaniu urbanistycznym i architektonicznym. Sposób zabudowy i kształtowania miejsca (otoczenia, okolicy) może sprzyjać tworzeniu relacji międzyludzkich, zapewniać warunki do realizacji potrzeb, podkreślać prestiż czy rangę społeczną, wywoływać określone emocje i postawy (Borowska).
[M.G.]

Literatura:
Alexander, Christopher. Język wzorców. Miasta – budynki – konstrukcje, tłum. A. Kaczanowska, K. Maliszewska, M. Trzebiatowska. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2008.
Borowska, Magdalena, Estetyka i poszukiwanie znaczeń w przestrzeniach architektonicznych. Warszawa: Semper, 2013.
Lewicka, Maria, Bańka, Anna. „Psychologia środowiskowa”. W: Psychologia, tom II, red. Jan Strelau. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2008.
Lewicka, Maria. Psychologia miejsca. Warszawa: Scholar 2012.
Madurowicz, Mikołaj. Ciągłość miasta: prolegomena. Warszawa: Wydawnictwo UW, 2017.
Norberg-Schultz, Christian. Bycie, przestrzeń i architektura, tłum. B. Gadomska. Warszawa: Murator 2000.
Norberg-Schultz, Christian. Genius loci: Towards a phenomenology of architecture. London: Academy Editions, 1980.
Relph, Edward. Place and placelessness. London: Pion Limited, 1976.

ZARZĄDZANIE KRAJOBRAZEM

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Działanie polegające na zachowywaniu i podnoszeniu walorów krajobrazowych w procesie rozwoju przestrzennego i urbanistycznego miast oraz rozbudowy infrastruktury komunikacyjnej. Pojęcie wywodzi się z Europejskiej Konwencji Krajobrazowej przyjętej 20 października 2000 r., ratyfikowanej przez Polskę 27 września 2004 r.

Zarządzanie krajobrazem oznacza działanie w perspektywie długofalowej, w duchu zrównoważonego rozwoju, celem zapewnienia regularnego utrzymania krajobrazu tak, by kierować i harmonizować jego zmiany wynikające z procesów społecznych, gospodarczych i środowiskowych (Mizgajski). Europejska Konwencja Krajobrazowa projektuje działania na rzecz zoptymalizowanego zarządzania krajobrazem. Zapisy w dokumencie przybierają kształt następujących postulatów: 1) uznaje się krajobrazy za istotne komponenty ludzkiego otoczenia, będące wyrazem różnorodności kulturowej, przyrodniczej i podstawą tożsamości społecznej; 2) należy ustanawiać i wdrażać politykę w zakresie krajobrazu ukierunkowaną na ochronę, gospodarkę i planowanie krajobrazu; 3) należy ustanawiać procedury udziału ogółu społeczeństwa, organów lokalnych i regionalnych oraz innych stron zainteresowanych zdefiniowaniem i wdrożeniem polityki w zakresie krajobrazu; 4) należy dążyć do zintegrowania krajobrazu z własną polityką w zakresie planowania regionalnego i urbanistycznego oraz własną polityką kulturalną, środowiskową, rolną, społeczną i gospodarczą, jak również z wszelką inną polityką, która bezpośrednio lub pośrednio oddziałuje na krajobraz.
Pojęcie zarządzania krajobrazem bywa używane wymiennie z pojęciem gospodarowania krajobrazem, które zostało określone w Europejskiej Konwencji Krajobrazowej jako działanie z perspektywy trwałego i zrównoważonego rozwoju, w celu zapewnienia regularnego podtrzymania krajobrazu tak, aby ukierunkowywać i harmonizować zmiany zachodzące w nim na skutek procesów społecznych, gospodarczych i przyrodniczych.
W ramach zarządzania krajobrazem podkreśla się: 1) wymiar społeczny krajobrazu: ze względu na to, że krajobraz jest produktem społecznym powstałym w wyniku interakcji natury i społeczeństwa, zarządzanie krajobrazem powinno odbywać się z uwzględnieniem społecznej percepcji krajobrazu i przy udziale całego społeczeństwa; 2) perspektywę zrównoważoną: zarządzanie krajobrazem powinno się opierać na zasadzie zrównoważonego rozwoju i promować budowanie harmonijnych relacji pomiędzy człowiekiem a naturą; 3) podejście operacyjne: zarządzanie krajobrazem powinno być ukierunkowane na działania i oddziaływanie na krajobraz i społeczeństwo, a także uwzględniać instytucje i gospodarkę; 4) wymiar czasowy: zarządzanie krajobrazem powinno być ujmowane jako długofalowy proces o dostosowanych lokalnych strategiach, zależnych od zmienności krajobrazu (Busquets Fabregas, Cortina Ramos). Zarządzanie krajobrazem stanowi jeden z elementów zarządzania środowiskiem. To ostatnie pojęcie wywodzi się z nauk ekonomicznych i definiowane jako interdyscyplinarna gałąź nauki i działalność praktyczna, polegająca na projektowaniu, wdrażaniu, kontrolowaniu i koordynacji procesów gospodarowania środowiskiem (Mizgajski).
[M. St.]

Literatura:
Busquets Fabregas, Jaume, Cortina Ramos, Albert. Raport: „Zarządzanie obszarem: gospodarowanie krajobrazem jako proces”. Dokument Sekretariatu Wydział Dziedzictwa Kulturowego i Planowania Przestrzennego Dyrektoriat Kultury i Dziedzictwa Kulturowego oraz Naturalnego. Strasburg: Komisja Europejska, 2011.
Mizgajski, Andrzej. „Zarządzanie krajobrazem jako aspekt zarządzania środowiskiem”. Klasyfikacja krajobrazu. Teoria i praktyka. Problemy Ekologii Krajobrazu XX (2008): 147-151.
Myga-Piątek, Urszula, Pawłowska, Krystyna (red.) Zarządzanie krajobrazem kulturowym. Sosnowiec: Komisja Krajobrazu Kulturowego PTG, 2008.
Raszka, Beata, Kalbarczyk, Eliza, Kasprzak, Krzysztof, Kalbarczyk, Robert (red.) Ochrona i zarządzanie krajobrazem kulturowym. Wrocław: Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, 2016.

WILDERNESS

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

(Z ang. wilderness – dzikość): 1. z przyrodniczego punktu widzenia obszar niekontrolowany przez człowieka, krajobraz biologicznie i ekologicznie nienaruszony ludzką aktywnością, 2. z prawnego punktu widzenia obszar chroniony w celu zachowania jego „dzikiego” stanu, w którym jednak obecność i ograniczona aktywność człowieka nie jest wykluczona (ochrona przeciwpożarowa, dokarmianie zwierząt, ograniczanie lub uniemożliwienie migracji niektórych gatunków zwierząt), 3. w wymiarze kulturowym istotny wymiar kondycji ludzkiej, wartość podlegająca ochronie.

Z przyrodniczego punktu widzenia kategoria wilderness opisuje stosunkowo duże bądź bardzo duże obszary nietkniętej natury. Przyjmuje się, że obszar taki powinien obejmować co najmniej jeden milion hektarów powierzchni (według szacunków obszary wilderness stanowią około 44 procent powierzchni ziemi) z zachodzącymi na nich zjawiskami samoregulacyjnymi, różnorodnością genetyczną i potencjałem samoodtworzeniowym. Często przekraczają obszary poszczególnych państw (Puszcza Amazońska, tajga, tundra, oceany etc.), lecz ich dobrostan jest istotny dla całej populacji ludzkiej. Pełnią wiele funkcji istotnych dla życia na naszej planecie: (1) spowalniają zmiany klimatyczne (biologicznie i geograficznie dziewicze tereny są bardziej odporne na zmiany środowiskowe), (2) chronią różnorodność genetyczną, biologiczną, w szczególności gatunków wymagających stosunkowo dużej przestrzeni życiowej, (3) podnoszą jakość różnych elementów środowiska naturalnego (w tym wody i powietrza), (4) przyczyniają się do zachowania puli genetycznej dzikich odpowiedników roślin i zwierząt wykorzystywanych gospodarczo, (5) stanowią obszar, na którym w sposób naturalny dokonuje się ochrona siedlisk wielu autochtonicznych grup ludzkich je zamieszkujących. Wilderness jako wartość jest szczególnie dobrze widoczna w krajach wysoko rozwiniętych (Kanada, Stany Zjednoczone, Australia, Nowa Zelandia, gros krajów należących do Unii Europejskiej). Nie przypadkiem też prawodawstwo proekologiczne jest tam najlepiej rozwinięte. Polskie obszary chronione i inne dzikie tereny nie spełniają kryterium wielkości (największy z nich, Biebrzański Park Narodowy, zajmuje powierzchnię ok. 59 000 hektarów).
Pod względem prawnym kategoria wilderness jest terminem opisującym tereny dzikie podlegające ochronie prawnej. Jej zadaniem jest też wskazywać na mechanizmy tworzenia obszarów, na których konserwuje się naturę w jej możliwie nieskażonej formie. Ma to szczególne znaczenie przy próbach ochrony obszarów przekraczających swymi granicami jurysdykcje poszczególnych państw. Po raz pierwszy wilderness jako kategoria prawna została wprowadzona w 1964 r. do amerykańskiego systemu prawnego jako tzw. Wilderness Act. W dokumencie tym pojęcie wilderness zostało zdefiniowane jako: „obszar niezagospodarowanych ziem federalnych, zachowujący swój pierwotny charakter, niepodlegający wpływowi trwałej ingerencji ludzkiej ani zasiedleniu, który jest chroniony w celu zachowania jego pierwotnego charakteru i warunków na tym obszarze występujących”.
Pojęcie wilderness jako służące opisaniu obszaru przyrodniczego narodziło się w Stanach Zjednoczonych pod koniec XVIII w. Dla pierwszych amerykańskich osadników dzikość była przeszkodą, którą należało pokonać, by przeżyć. Termin ten budzi również kolonialne skojarzenia, które uzasadniają „branie w posiadanie”, także terenów zamieszkanych przez np. rdzennych mieszkańców kolonizowanych terenów. Już w XVIII w. wykształceni dżentelmeni zaczynali postrzegać dzikość oczami turysty, dostrzegając w niej piękno natury. Wraz ze wzrostem liczby osadników, opanowywaniem coraz większych obszarów zachodnich rejonów Ameryki i przekształcaniem obszarów dzikich w pola uprawne, rozbudową kolei i wzmożoną industrializacją, zaczęto odczuwać potrzebę ochronienia niektórych terenów szczególnie atrakcyjnych krajobrazowo. Do obrony przed wpływami cywilizacji na terenach dzikich nawoływali amerykańscy orędownicy ochrony krajobrazu: Frederic Olmsted i John Muir, a wtórowali im pejzażyści (m.in. Thomas Cole, Frederic E. Church), pisarze i poeci (Henry David Thoreau i Ralph Waldo Emerson) czy fotografowie (Carleton E. Watkins i Timothy H. O’Sullivan) (Cole, Novak). Wszyscy oni intensyfikowali zainteresowanie dziką przyrodą i przyczynili się do umocnienia wizji przyrody jako wyobrażenia nieskażonego ludzką obecnością Edenu (Frydryczak). Dzięki staraniom orędowników ochrony dzikiej natury mocą ustawy powołany został pierwszy park narodowy Yellowstone (1872) oraz Rezerwat Leśny Adirondack (1885) (interesujące jest to, że nie tylko dzikość naturalna, ale i społeczna, np. „Indianie”, znalazła swoje miejsce w rezerwatach). Były to pierwsze miejsca na ziemi, w których w publicznym interesie objęto ochroną ogromne obszary dzikiej przyrody. Amerykańskie parki narodowe przyczyniły się do rozwinięcia świadomości krajobrazu naturalnego, a także stały się częścią amerykańskiej tożsamości narodowej. Parki Yosemite czy Yellowstone (m.in. dzięki malarstwu i fotografii popularyzujących ich krajobrazy) zyskały status symboli amerykańskiej przyrody. Z czasem wytworzył się swoisty kult dzikości (Cosgrove, Novak), jednym z elementów którego była wykształcona w ciągu procesu wydzierania dzikiej przyrodzie ziemi postawa moralna (Bezencent), a jak pisał Tuan, to pośród dziczy wykuwało się męstwo i nieustępliwość. Park Yosemite stał się symbolem „daru Stwórcy dla Nowego Ludu” (Schama). Powołując się na kategorię dzikości, amerykański pejzażysta Thomas Cole dowodził wyższości amerykańskiego krajobrazu nad europejskim. Amerykańska dzikość oferująca grozę, wielkość, wpisywała się w estetykę wzniosłości i w duchu wzniosłości rozwijało się amerykańskie malarstwo pejzażowe (Cosgrove).
[M.G.]

Literatura:
Bezencenet, Stevie. Wilderness Dreams. W Wells, Liz (red.) Shifting Horizons: Woman’s Landscape Photography Now. London – New York: Routledge 2000.
Cole, Thomas. Esej o krajobrazach amerykańskich, tłum. N. Hancewicz-Hoffman. W Grabska, Elżbieta, Poprzęcka, Maria (red.) Teoretycy, artyści i krytycy o sztuce 1700-1870. Warszawa: PWN, 1989.
Cosgrove, Denis. Vision and Geography. Seeing, Imagining and Representing the World. London – New York: I.B. Tauris, 2010.
Durczak, Joanna. Rozmowy z ziemią: tradycja przyrodopisarska w literaturze amerykańskiej. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Frydryczak, Beata. Krajobraz: od estetyki the picturesque do doświadczenia topograficznego. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2013.
IUCN: “Wilderness Protected Areas: Management guidelines for IUCN Category 1b protected areas”, edited by Craig Groves. Last modified February 18, 2018. https://portals.iucn.org/library/sites/library/files/documents/PAG-025.pdf. Dostęp 20.02.2018
Menzies, Charles R. Traditional Ecological Knowledge and Natural Resource Managemen. Omaha: University of Nebraska Press, 2006.
Novak, Barbara. Nature and Culture. American Landscape and Painting 1825-1875. Oxford – New York: Oxford University Press, 2007.
Schama, Simon. Landscape and Memory. New York: Vintage Books, 1996.
“Wilderness Act”. Last modified February 18, 2018. http://www.wilderness.net/index.cfm?fuse=NWPS&sec=legisAct. Dostęp 20.02.2018

WĘDROWIEC

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

typ podróżnika, który przemieszcza się pieszo bez wyraźnie określonego celu i bez troski o to ile czasu spędzi w drodze.

Podróż wędrowca może odbywać się w krajobrazie lub w przestrzeni zurbanizowanej – polega na przemieszczaniu się od miejsca do miejsca bez określonego punktu docelowego. Wędrówka nie ma natury linearnej, tylko epizodyczną. Wędrowiec to ktoś, dla kogo droga jest domem: miejsca są tylko przystankami w wędrówce. Wędrowiec pozostaje niezakorzeniony i nie posiada związku z konkretnym miejscem w przestrzeni, w drogę wyrusza najczęściej samotnie i anonimowo przybywa do nowego miejsca. Określa się go jako: włóczykija, nomada, obieżyświata, flâneura (Benjamin), szlifibruka, łazika, pielgrzyma. Wędrowiec to również romantyczny typ samotnego podróżnika, kontemplującego widoki w trakcie pieszych wycieczek i odczuwającego duchowe zespolenie z naturą, w jego oczach podniesionej do rodzaju sacrum (Urry). Tylko wędrowiec, jako ktoś z zewnątrz, jest w stanie – w przeciwieństwie do mieszkańca – estetycznie wartościować i doświadczać krajobrazu (Simmel).
W sensie metaforycznym wędrowiec i podejmowana przez niego wędrówka, to jedna z najstarszych i uniwersalnych metafor ludzkiego życia (np. Odyseusz, Żyd Wieczny Tułacz). Takie znaczenie ma też biblijna opowieść o wędrówce Żydów prowadzonych przez Mojżesza do Ziemi Obiecanej. Wędrówka może być także tułaczką, a skazany na nią obcy (Simmel) jest wędrowcem, który nie zrezygnował ze swobody przychodzenia i odchodzenia („dziś przychodzi, jutro zaś zostaje”). Wędrówka to również metafora życia współczesnego (Bauman), w którym nie da się niczego zaplanować z góry, a ono samo ustalane jest w sposób przypadkowy: z dnia na dzień, od odcinka do odcinka, bez wyobrażenia o tym, jak długo pozostanie się w danym miejscu.
Według Benjamina wędrowiec to ktoś, kto przybywa, by snuć opowieści; gawędziarz opowiadający o odległych stronach, przekazujący swoje doświadczenia, na gruncie których kształtuje się system wartości i tradycja danej społeczności.
W malarstwie najbardziej znana figura wędrowca to postać przedstawiona na obrazie Caspara Friedricha „Wędrowiec przed morzem mgły”, reprezentująca romantyczną postawę wobec natury i metafizycznie pojmowanego krajobrazu.
Do końca XVIII w. wędrowiec pieszy traktowany był jako niebezpieczny i dziwaczny „inny”, traktowany z podejrzliwym dystansem. Rozwój turystyki krajobrazowej w XIX w. spopularyzował piesze wycieczki (ich orędownikami byli m.in. Wordsworth i Coleridge) odbywające się po utartych szlakach, co powodowało, że podróż stawała się zorganizowana i przewidywalna, a także towarzyszyła jej intencja powrotu i celowość. Jako wędrówka rekreacyjna, była ona postrzegana jako wpływająca na zdrowie, hart ducha i dobre samopoczucie, a ponadto pozwalała na kontakt z otwartym, panoramicznym krajobrazem. Wędrówce w krajobrazie towarzyszy doświadczenie topograficzne, kształtowane w drodze, skupione na detalach, rozpoznające miejsca. Z niej wyodrębniły się formy aktywności związane nowymi praktykami przestrzennymi, takimi jak wspinaczka czy biwakowanie, a dzisiaj również trekking jako forma ekstremalna wędrowania, najczęściej w terenach górzystych.
W przestrzeni miejskiej wędrówka staje się rodzajem przechadzki, charakterystycznym dla spacerowicza, flâneura (Hessel, Benjamin) i konstytutywnym dla miasta (de Certeau). Flâneurie, flaneryzm w pierwotnym sensie, polega na przechadzaniu się powolnym krokiem po spacerowych, publicznych przestrzeniach wewnętrznych i zewnętrznych XIX-wiecznego Paryża: galeriach, pasażach, bulwarach, parkach, skwerach, pozwalających delektować się rozciągającym się widokiem i chwytać nieoczekiwane sytuacje, wrażenia, sceny. Flâneur dryfuje w wiecznym ruchu, bez miejsca spoczynku (Zeidler-Janiszewska). Praktyka przechadzki w mieście jest rodzajem wytwarzania przestrzeni, jej zamieszkiwania. De Certeau odróżnia miejskie strategie i taktyki chodzenia: strategia jako forma dyscypliny chodzenia przedkłada przestrzeń nad czas, taktyka jako rodzaj chwytania sposobności uznaje nadrzędność czasu. Spacer jest formą zdobywania orientacji w terenie, tworzenia „mentalnej mapy”, na którą składają się wrażenia, zapamiętane zdarzenia i ludzie z ich historiami.
[B.F.]

Literatura:
Bauman, Zygmunt. Dwa szkice o moralności ponowoczesnej. Warszawa: Instytut Kultury, 1994.
Bauman, Zygmunt. Etyka ponowoczesna, tłum. J. Bauman, J. Tokarska-Bakir. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996.
De Certeau, Michel. Wynaleźć codzienność. Sztuki działania, tłum. K. Thiel-Jańczuk. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu jagiellońskiego, 2008.
Gros, Frederic. Filozofia chodzenia, tłum. E. Kaniowska. Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca, 2015.
Hessel, Franz. „Sztuka spacerowania”, tłum. S. Lisiecka. Literatura na świecie 8-9 (2001).
Simmel, Georg. Obcy. W Simmel, George, Socjologia, tłum. M. Łukasiewicz. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1975.
Solnit, Rebecca. Wanderlust: A History of Walking. London: Penguin Books, 2001.
Tester, Keith (red.) The Flâneur. London: Routledge, 1994.
Urry, John. Spojrzenie turysty, przekł. A. Szulżycka, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007.
Urry, John. Socjologia mobilności, przekł. J. Stawiński, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009.
Zeidler-Janiszewska, Anna. Dryfujący flâneur, czyli o sytuacjonistycznej transformacji doświadczenia miejskiej przestrzeni, w: E. Rewers (red.), Przestrzeń, filozofia, architektura, Poznań: Wydawnictwo, 1999.

USTAWA O OCHRONIE ZABYTKÓW I OPIECE NAD ZABYTKAMI

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Główny akt prawny regulujący kwestie ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce z 23 lipca 2003 r. (zastąpił ustawę o ochronie dóbr kultury z 1962 r.).

Ustawa określa przedmiot, zakres i formy ochrony zabytków oraz opieki nad nimi, zasady tworzenia krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami oraz finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach, a także organizację organów ochrony zabytków. Wedle ustawy przedmiotem ochrony i opieki jest zabytek rozumiany jako nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Oznacza to, że do zabytków zalicza się: zabytki nieruchome (w ramach których wyróżnia się krajobrazy kulturowe, układy urbanistyczne, ruralistyczne i zespoły budowlane, dzieła architektury i budownictwa, dzieła budownictwa obronnego, obiekty techniki, cmentarze, parki, ogrody, miejsca upamiętniające wydarzenia historyczne lub działalność wybitnych postaci albo instytucji), zabytki ruchome (do których należą dzieła sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, kolekcje, numizmaty, pamiątki historyczne, wytwory techniki, materiały biblioteczne, instrumenty muzyczne, wytwory sztuki ludowej, rękodzieło, obiekty etnograficzne, przedmioty upamiętniające wydarzenia historyczne lub działalność wybitnych postaci albo instytucji) oraz zabytki archeologiczne (do których należą zwłaszcza pozostałości terenowe pradziejowego i historycznego osadnictwa, cmentarzyska, kurhany, relikty działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej).
Ochronie mogą podlegać również nazwy – geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej. Za doraźne i wiodące formy ochrony zabytków uznane zostały: wpis do rejestru zabytków lub na Listę Skarbów Dziedzictwa, uznanie za pomnik historii, utworzenie parku kulturowego, ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. Opieka nad zabytkiem jest z kolei zdefiniowana jako szereg działań polegających na zapewnieniu warunków naukowego badania i dokumentowania zabytku; prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku; zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie; korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości; popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury.
Ustawa reguluje praktyki konserwatorskie wobec zabytków oraz problemy związane z zagospodarowaniem zabytków, prowadzeniem badań, prac i robót; określa organizację organów ochrony zabytków; charakteryzuje krajowy rejestr utraconych dóbr kultury oraz krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami oraz ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych; precyzuje pojęcie nadzoru konserwatorskiego; określa możliwości wywozu zabytków zagranicę; podejmuje temat restytucji zabytków wywiezionych z Polski nielegalnie; określa warunki finansowania opieki nad dziedzictwem; definiuje pojęcie „społecznego opiekuna zabytków” oraz zawiera regulacje karne na wypadek łamania praw wynikających z ustawy.
[M.St.]

Literatura:
Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2014 poz. 1446).
Golat, Rafał. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Komentarz. Kraków: Kantor Wydawniczy Zakamycze, 2004.
Jagielska-Burduk, Alicja. Zabytek ruchomy. Warszawa: Oficyna Wolters Kulwer, 2011.
Zalasińska, Katarzyna. Ochrona zabytków. Warszawa: LexisNexis, 2010.
Zeidler, Kamil. Prawo ochrony dziedzictwa kultury. Warszawa: Oficyna Wolters Kulwer Business, 2007.
Zeidler, Kamil, Trzciński, Maciej. Wykład prawa dla archeologów. Warszawa: Oficyna Wolters Kulwer, 2009.

USTAWA KRAJOBRAZOWA

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Zbiór zapisów prawnych z dnia 24 kwietnia 2015 r. „o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu”.

Ustawa krajobrazowa nie jest jednolitą ustawą, lecz zbiorem poprawek i wprowadzonych zapisów do obowiązujących ustaw dotyczących m.in. ochrony zabytków, ochrony przyrody, planowania i zagospodarowania przestrzennego. Zwana jest potocznie ustawą krajobrazową lub prezydencką. Realizuje zobowiązania narzucone przez ratyfikowaną przez Polskę w 2004 r. Europejską Konwencję Krajobrazową.
Ustawa wprowadza m.in. definicje reklamy, szyldu, krajobrazu, krajobrazu kulturowego, krajobrazu priorytetowego. Ma również na celu uporządkowanie przestrzeni wizualnej miast i miasteczek, podnosząc problem obecności reklam w przestrzeni publicznej.
We wprowadzonej ustawowo definicji krajobraz kulturowy rozumiany jest jako „postrzegana przez ludzi przestrzeń, zawierająca elementy przyrodnicze i wytwory cywilizacji, historycznie ukształtowana w wyniku działania czynników naturalnych i działalności człowieka”. Kładąc nacisk na ochronę krajobrazu priorytetowego, określa go jako „(…) szczególnie cenny dla społeczeństwa ze względu na swoje wartości przyrodnicze, kulturowe, historyczne, architektoniczne, urbanistyczne, ruralistyczne lub estetyczno-widokowe, i jako taki wymagający zachowania lub określenia zasad i warunków jego kształtowania (…)”. Ponadto definiuje pojęcie podlegających ochronie prawnej walorów krajobrazowych, za które uznaje „wartości przyrodnicze, kulturowe, historyczne, estetyczno-widokowe obszaru oraz związane z nimi (…) rzeźbę terenu, twory i składniki przyrody oraz elementy cywilizacyjne, ukształtowane przez siły przyrody lub działalność człowieka”.
Ustawa krajobrazowa reguluje zasady i warunki sytuowania w przestrzeni publicznej obiektów małej architektury, tablic i urządzeń reklamowych oraz ogrodzeń. Regulacje tych planów służyć mają „(…) ochronie dziedzictwa kulturowego i zabytków, w tym krajobrazów kulturowych oraz dóbr kultury współczesnej (…)”. W tym zakresie ustawa nadaje szerokie uprawnienia radom gmin. Upoważnia również samorządy do uchwalenia lokalnego kodeksu reklamowego, określającego, jakie reklamy i szyldy mogą wisieć w danym miejscu. Ponadto nakłada na samorządy wojewódzkie obowiązek sporządzania audytu krajobrazowego, definiującego obszary krajobrazów priorytetowych, w które wprowadzane obiekty małej architektury czy reklamy mogą ingerować. Wszelkie projekty muszą być zgodne z miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego i innymi aktami prawa miejscowego, a także nie mogą naruszać wymagań ochrony środowiska przyrody i krajobrazu, w tym krajobrazu kulturowego. Ustawa zobowiązuje także samorządy terytorialne do sporządzenia planów zagospodarowania przestrzennego z uwzględnieniem potrzeb i celów podejmowanych w tym zakresie prac, prowadzenia analiz i audytów (charakterystyka, rekomendacja, ochrona, ocena wartości i zagrożeń) parków kulturowych, narodowych, krajobrazowych, rezerwatów przyrody, obszarów chronionego krajobrazu, obiektów znajdujących się na listach Światowego Dziedzictwa UNESCO, obszarów Sieci Rezerwatów Biosfery UNESCO oraz obszarów i obiektów proponowanych do umieszczenia na tych listach.
Ustawa przewiduje także tryb utworzenia lub powiększenia parku krajobrazowego, likwidację lub zmniejszenie obszaru parku krajobrazowego lub obszaru chronionego (w przypadkach takich, jak bezpowrotna utrata wartości przyrodniczych, historycznych i kulturowych oraz walorów krajobrazowych).
[M.G.]

Literatura:
Ustawa z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu:
http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20150000774 Dostęp: 3.03.2018

TURYSTYKA KULTUROWA

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Rodzaj turystyki indywidualnej i zbiorowej nastawionej na spotkanie z inną kulturą oraz jej współczesnymi i historycznymi przejawami, zarówno materialnymi, jak i niematerialnymi.

Celem turystyki kulturowej jest poznanie kultury, dziedzictwa kulturowego, zwyczajów oraz stylów życia, polegające na zwiedzaniu zabytków, muzeów, galerii, uczestniczeniu w wydarzeniach kulturalnych, a także w życiu codziennym mieszkańców odwiedzanych miejsc. Turystyka kulturowa jest przedmiotem namysłu specjalistów różnych dziedzin (turystyki, antropologii, geografii, kulturoznawstwa), co powoduje, że brak jest jednej, utrwalonej definicji pojęcia. Samo zjawisko turystyki kulturowej należy uznać za heterogeniczne i niesprowadzające się do jednego modelu, co odzwierciedla zróżnicowanie kultury współczesnej i niejednakowy stopień uczestnictwa w niej odmiennych grup społecznych.
W 1999 r. w Meksyku Międzynarodowa Rada Ochrony Zabytków i Miejsc Historycznych podpisała Kartę Turystyki Kulturowej, gdzie przyjęto definicję: „Turystyka kulturowa jest formą turystyki, która ogniskuje się na kulturze i środowisku kulturowym, włączając w to lokalne krajobrazy, wartości, style życia, dziedzictwo, sztuki wizualne i performatywne, przemysły, tradycje i zajęcia w czasie wolnym społeczności lokalnej, tubylczej. Może obejmować uczestnictwo w kulturalnych wydarzeniach, zwiedzanie muzeów i miejsc związanych z dziedzictwem kulturowym, obcowanie z tubylcami”.
Szeroka definicja pozwala przyjąć, iż niemal każdy wyjazd turystyczny nosi w sobie cechy turystyki kulturowej. Turystyka jako taka jest elementem i funkcją kultury, staje się jej wyrazem, dzięki czemu każdy wyjazd turystyczny jest formą spotkania kultur i wymianą wartości między kulturami. Należy jednak odróżnić elitarną turystykę kulturową od jej masowej wersji, czyli taką, której główny cel ma charakter kulturowy (polega na np. zobaczeniu Biennale w Wenecji), od takiej, dla której poznanie kultury czy jej aspektów w odwiedzanym miejscu jest jedną (lecz nie wyłączną) z aktywności turysty.
Turystyka kulturowa jest również formą promocji miejsc odwiedzanych przez turystów i ofertą turystyczną skierowaną do zróżnicowanych odbiorców. Stymuluje ona rozwój kultury lokalnej nastawionej na ruch turystyczny, rozwój lokalnych instytucji i ośrodków oraz organizacji kulturalnych, ale również aktywizację społeczności i ugruntowanie tożsamości lokalnej (np. festiwale, inscenizacje historyczne czy „żywe muzeum”). Turystyka kulturowa rozwija się też na wyższym poziomie instytucjonalnym, dzięki wsparciu instytucji centralnych, m. in. Rady Europy, promującej tzw. europejskie szlaki kulturowe (np. Droga św. Jakuba jako Szlak Pielgrzymkowy do Santiago de Compostella). W erze postindustrialnej, turystyka kulturowa staje się ważnym czynnikiem rewitalizacji miast lub ich fragmentów (np. Kazimierz w Krakowie) i terenów poprzemysłowych.
[B.F.]

Literatura:
https://www.nid.pl/pl/Dla_specjalistow/Standardy/Dokumenty_doktrynalne/
http://www.turystykakulturowa.eu
Kazimierczak, Marek (red.) W kręgu humanistycznej refleksji nad turystyką kulturową. Poznań: Akademia Wychowania Fizycznego im. E. Piaseckiego: 2008.
Mikos v. Rohrscheidt, Armin. Turystyka kulturowa. Fenomen, potencjał, perspektywy. Gniezno: Wyd. GWSHM Milenium, 2008.
Jędrysiak, Tadeusz. Turystka kulturowa. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, 2008.

TURYSTA

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Człowiek podróżujący dla przyjemności w celach rekreacyjnych (wypoczynek) lub poznawczych (zwiedzanie, poznanie innych miejsc, kultur), najczęściej w sposób zorganizowany i grupowy, w kraju i za granicą, do miejsc nastawionych na ruch turystyczny, zapewniających różnego rodzaju atrakcje turystyczne.

Według Światowej Organizacji Turystyki turysta to odwiedzający, który spędza co najmniej jedną noc w publicznych lub prywatnych obiektach noclegowych w odwiedzanym kraju. Współczesny typ podróżującego, wykształcony w warunkach globalizacji kultury i estetyzacji środowiska, reprezentuje człowiek, który czasowo opuszcza dom, zmienia rutynę dnia codziennego oraz środowisko życia (Przecławski), by doznać nadzwyczajnych wrażeń i wejść w styczność ze środowiskiem odwiedzanym (przyrodniczym, kulturowym, społecznym). Turysta realizuje formę turystyki konsumpcyjnej, której początki można zaobserwować w XIX w. i wiązać z rozwojem lokalnej turystyki krajobrazowej opartej na idei zwiedzania malowniczych krajobrazów. Jakkolwiek szybko wchłonięta przez modę i rynek towarów, przyczyniała się ona do demokratyzacji podróży i rozwoju przemysłu turystycznego.
Turysta najczęściej korzysta z pośrednictwa biur podróży, które oferują zróżnicowany produkt turystyczny (od pobytów all inclusive w kurortach wypoczynkowych po turystykę ekstremalną) oraz kształtują potrzeby turystyczne za pomocą przewodników, folderów reklamowych, reklam telewizyjne itp., mających stymulować do podjęcia podróży, zgodnie z zasadą, iż turysta wybiera się do miejsc atrakcyjnych, ale już rozpoznanych poprzez kulturowo ukształtowane wyobrażenia (MacCannell). Turysta korzysta z przestrzeni turystycznych (hoteli, lotnisk, dworców kolejowych itp.), rozumianych jako nie-miejsca (Augé), czyli prowizoria, miejsca tymczasowe, nieodróżnialne od siebie i niesprzyjające nawiązywaniu relacji społecznych.
Wg Edensora turysta odwiedza dwa typy miejsc: turystyczne enklawy (zamknięte, kontrolowane, odizolowane od ludności miejscowej, w pełni samowystarczalne) oraz heterogeniczną przestrzeń turystyczną (otwarta, niekontrolowana, nieuporządkowana), gdzie turystyka jest tylko jedną z aktywności, a infrastruktura turystyczna jest wtopiona w lokalną.
Wg Cohena można mówić o czterech rolach społecznych turysty i czterech typach doświadczenia turystycznego. Dwie pierwsze to role zinstytucjonalizowane: (1) zorganizowanego masowego turysty, którego cechuje niechęć do przygód i własnej inicjatywy przy całkowitym podporządkowaniu się planowi podróży wyznaczonego przez przewodnika ioraz zamknięcie w „bańce środowiskowej”, pozwalającej mu przenieść w podróż własny świat i jego zwyczaje i przyzwyczajenia; (2) indywidualnego masowego turysty, który zdaje się na biuro turystyczne, porusza się szlakami turystycznymi, lecz samodzielnie organizuje swój czas i trasę podróży. Dwie dalsze role mają charakter niezinstytucjonalizowany: (3) odkrywca poszukuje nowości, nawiązuje relacje z tubylcami, porzuca swoje nawyki, lecz nie jest skłonny całkowicie zatopić się w odwiedzanym społeczeństwie; (4) dryfujący podejmuje ryzyko podróżowania swoimi drogami i całkowicie rezygnuje z infrastruktury turystycznej, podróżuje bez planu i wyraźnie określonego celu. Stanowi on przeciwieństwo turysty masowego, przypomina dawnego wędrowca.
Ważnym aspektem aktywności turystycznej jest zwiedzanie, oglądanie, przyjmujące formę „spojrzenia” (Urry, Adler) wyrażającego estetyczne, lecz powierzchowne (percepcja zamienia się w rozpoznawanie wg. MacCannella) zainteresowanie obiektami, widokami i zdarzeniami. W zasadę tę wpisują się atrakcje przemysłu turystycznego, czyli wszystko, co jest przeznaczone do zwiedzania: widoki, pomniki, parki, dawne fabryki, świątynie, inscenizacje, etc. Przygotowane dla turysty atrakcje mają charakter spektaklu (MacCannell), w którym turysta pozostaje widzem. Spektaklem mogą być inscenizacje historyczne, święta ludowe, ale też sposób prezentacji zabytków (rodzaj oświetlenia, makiety etc.). Turysta to kolekcjoner miejsc często oglądanych i powierzchownie doświadczanych, często niezainteresowany powtórną wizytą w tym samym miejscu. Turysta oczekuje inności, odejścia od rutyny dnia codziennego, niecodziennych wrażeń, szczególnie wizualnych, by jego przeżycia mieściły się w ramach doświadczenia turystycznego. W tym zakresie atrybutem turysty jest aparat fotograficzny i kamera, wspomagające pamięć i zapamiętywanie odwiedzanych miejsc.
Rodzajem turysty jest postturysta, który „podziwia” turystyczne przestrzenie i atrakcje, nie opuszczając domu i doświadczając ich za pośrednictwem monitora. W tym zakresie doświadczenie turystyczne jest doświadczeniem zmysłowo ograniczonym, formą gry z obrazami, tekstami i znakami, i jako zapośredniczone, nie ma cechy autentyczności. Turysta stanowi modelową figurę człowieka współczesnego (ponowoczesnego) wg MacCannella, Baumana, Urry’ego. Wg Baumana reprezentuje on ponowoczesny typ podmiotowości, wg Urry’ego zaś – ukształtowany przez kulturę współczesną model człowieka.
[B.F.]

Literatura:
Augé, Marc. Nie-miejsca. Wprowadzenie do antropologii hipernowoczesności, tłum. R. Chymkowski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011.
Bauman, Zygmunt. Dwa szkice o moralności ponowoczesnej. Warszawa: Instytut Kultury, 1994.
Bauman, Zygmunt. Etyka ponowoczesna, tłum. J. Bauman, J. Tokarska-Bakir. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996.
Cohen, Eric. „A Phenomenology of Tourist Experiences. Sociology”. The Journal of the British Sociological Association 2 (1979): 179-199.
Edensor, Tim. Tourist at the Taj. London: Routledge, 1998.
MacCannell, Dean. Turysta. Nowa teoria klasy próżniaczej, tłum. E. Klekot i A. Wieczorkiewicz. Warszawa: MUZA S.A., 2002.
Podemski, Krzysztof. Antropologia podróży. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2004.
Urry, John. Spojrzenie turysty, tłum. A. Szulżycka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007.
Wieczorkiewicz, Anna. Apetyt turysty. O doświadczaniu świata w podróży. Kraków: Univeristas, 2008.

TERYTORIUM

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Obszar zajmowany przez określony gatunek lub społeczność.

Terytorium wyróżniają trzy podstawowe cechy dystynktywne: (1) zamieszkiwanie, obecność jakiegoś fenomenu z zakresu natury ożywionej (gatunek roślin, zwierząt, grupa ludzka), (2) dająca się określić granica tej obecności (zamieszkiwania) oraz (3) podejmowane wysiłki mające na celu zabezpieczenie gatunkowego (zwierzęta, rośliny) lub społeczno-kulturowego (grupy ludzi) przetrwania na wyznaczonym obszarze. W skład terytorium zalicza się przestrzeń lądową wraz ze zbiornikami wodnymi, morską oraz powietrzną.
Termin terytorium może mieć różne konotacje: biologiczne, geograficzne, kulturowe, polityczne, społeczne, militarne. W naukach społecznych oznacza obszar podległy określonej władzy administracyjnej, opisany granicą, zamieszkiwany przez określoną grupę społeczną, kulturową (plemię, rodzina, naród), na którym dokonuje się ochrona ludności, dóbr kultury, zapewnia się sprawność w funkcjonowaniu administracji czy gospodarki (np. terytorium językowe, etnograficzne, religijne).
W kategoriach geopolitycznych oznacza obszar znajdujący się pod jurysdykcją określonego władcy, jednostkę administracyjną (prowincję, gminę, dzielnicę, państwo, okupowane, zamorskie, powiernicze, niesamodzielne), którą ów zarządza. W kategoriach biologiczno-geograficznych oznacza obszar charakteryzujący się występowaniem określonych uwarunkowań geograficznych, klimatycznych, fizycznych, w konsekwencji czego często ulegający zdominowaniu przez specyficzne gatunki fauny, flory, jak i zagospodarowaniu przez społeczności ludzkie.
W kategoriach antropologicznych posiadanie terytorium, obok wspólnego języka, historii, nazwy, tożsamości grupowej, zwyczajów i obyczajów jest – choć nie zawsze – podstawowym wyznacznikiem grupy etnicznej. Utrata terytorium może stać się czynnikiem dezintegrującym grupę kulturową (casus niektórych grup Indian obu Ameryk czy Aborygenów), choć nie jest to zależność zachodząca bezwyjątkowo (casus Żydów czy Polaków żyjących przez 123 lata bez terytorium państwowego). W tych ostatnich przypadkach znaczenie terytorium przenoszone jest z wymiaru stricte geograficznego w wymiar symboliczny czy mitologiczny (np. „ziemia obiecana”). Mimo to, osiadanie i obrona terytorium w wielu teoriach przedstawiane jest jako kluczowe do zbudowania tożsamości, a na jej bazie pojęcia narodu. Ratzel opisywał terytorium jako najwyższą wartość w procesie przetrwania. Kjellén przyrównywał państwo do organizmu biologicznego, zaś terytorium do jednej z tkanek.
Do pojęcia terytorium zaliczymy także pokrewne pojęcie „poszerzenia terytorium”, które łączy się z podbojem, kolonializmem i niewolnictwem. Powstające w wyniku podboju kolonie traciły status terytoriów samodzielnych, stając się obszarami eksploatacji. Dokonująca się od czasów II wojny światowej dekolonizacja, której przyczyn należy upatrywać w zmianach układu sił na geopolitycznej mapie świata, skutkowała powstawaniem terytoriów wielonarodowościowych (casus Francji, Wielkiej Brytanii).
[M.G.]

Literatura:
Anderson, Benedict. Wspólnoty wyobrażone: rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, tłum. S. Amsterdamski. Kraków: Znak, 1997.
Baraniuk, Karolina. „Terytorium, autonomia terytorialne i zwierzchnictwo terytorialne w naukach politycznych”. Zeszyty Naukowe PWSZ im. Witelona w Legnicy, 22(1), 2017: 171-183.
Paprzyca, Krystyna. „Terytorium, sieci, plemiona”. W Problemy obszarów metropolitalnych i wielkich miast, red. Elżbieta Węcławowicz-Bilskia. Kraków: Wydawnictwo PK, 2017.

SWOJSKOŚĆ/OBCOŚĆ KRAJOBRAZU

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Sposób istnienia krajobrazu rozpoznawany przez postrzegającą go jednostkę, wyrażający się w tym, co swojskie (znajome, rozpoznawalne) lub obce (nieznane, odmienne) z perspektywy czynników decydujących o jego wartościach estetycznych, kulturowych, społecznych, przyrodniczych i innych. Poczucie swojskości jest efektem nawiązania z krajobrazem relacji bliskości, poczucie obcości wynika z zachowania dystansu.

Bliskość i dystans możemy odczuwać wobec krajobrazu pojmowanego w kategoriach przestrzennych, czasowych, emocjonalnych, etycznych oraz zmysłowych. Kluczowe znaczenie ma tu czynnik wizualny: typowe dla danego miejsca lub regionu widoki są pierwszym punktem odniesienia w ocenie krajobrazu (krajobraz górski, swojski dla górala, będzie obcy dla marynarza).
Angażujemy się często w krajobraz, z którym związani jesteśmy od dzieciństwa, za obcy uznajemy taki, który jest odmienny od najlepiej znanego. Kluczowe są tu dwie postawy: tubylca, dla którego krajobraz ma swojski wyraz i przybysza, który musi się z nim najpierw oswoić, by oddalić odczucie obcości. Niekiedy bliskość odczuwamy w stosunku do krajobrazów obiektywnie nieprzychylnych, niebezpiecznych i nieprzyjaznych (mieszkańcy Syberii, Alaski, podnóży wulkanów, itd.), wówczas identyfikacja z krajobrazem następuje na podstawie innych wartości, np. zogniskowanych wokół pojęcia ojczyzny i ojcowizny.
Oswajanie obcego krajobrazu (np. przez imigrantów) polega czasem na próbie jego zorganizowania w znany i modelujący poczucie bezpieczeństwa sposób, wśród osób podobnych, na przykład tej samej narodowości. Wówczas w obcych przestrzeniach powstają społeczności wyznające podobny system wartości. Enklawy osadników chińskich w miastach amerykańskich (Chinatown), polskie dzielnice z polskimi sklepami w miastach Wielkiej Brytanii czy hinduskie w Singapurze wypełniają obcą przestrzeń charakterystyczną architekturą, symbolami graficznymi, szyldami, nazwami ulic. Oswojenie miejsca może zatem nastąpić poprzez kolonizację wprowadzającą w obcy krajobraz własną architekturę (np. Francuska Koncesja w Szanghaju), roślinność, obyczaje, praktyki (np. plantacje kawy w Afryce).
Klasycznymi przykładami ilustrującymi poczucie swojskości i obcości są postawy mieszkańca i turysty. Pierwszy ocenia miejsce poprzez jego walory funkcjonalne i użytkowe. Druga postawa wiąże się z powierzchownym kontaktem i czasowym przebywaniem (które może, choć nie musi, wytworzyć relację zażyłości). Samo długotrwałe przebywanie w określonym miejscu nie gwarantuje jeszcze zbudowania relacji bliskości, bowiem potrzeba utożsamienia się z obowiązującymi wartościami: im silniejsza identyfikacja, tym mniejsze poczucie obcości. O stopniu identyfikacji decydują takie czynniki, jak język (który szczególnie dla imigrantów stanowić może barierę w nawiązaniu relacji bliskości do miejsca i jego mieszkańców), gotowość do uczestniczenia w rytuałach i życiu społecznym (budowanie siedzib, przekształcanie terenu, stwarzanie norm społecznych, kultywowanie określonych obyczajów i zwyczajów). Niekiedy osoby długo przebywające na emigracji nie wytwarzają relacji bliskości z nowo zamieszkanym miejscem, tęskniąc za ojczyzną. Z drugiej strony bliskość odczuwamy niekiedy w stosunku do miejsca, w którym przebywamy krótko.
[M.G., B.F.]

Literatura:
Cosgrove, Denis. Social Formation and Symbolic Landscape. Madison: The University of Wisconsin Press, 1998.
Grzelak, Eliza. W poszukiwaniu Edenu. Językowo-kulturowy obraz współczesnego polskiego ogrodu ozdobnego. Kreacja czasu i przestrzeni. Gniezno: Wydawnictwo TUM, 2008.
Hall, Edward. Ukryty wymiar, tłum. T. Hołówka. Warszawa: Wydawnictwo Muza, 2009.
Hofstede, Geert. Culture’s Consequences: Comparing Values, Behaviors, Institutions and Organizations Across Nations. Thousand Oaks CA: Sage Publications, 2001.
Lowenthal, David. The Past is the Foreign Country. Cambridge: Cambridge University Press, 1988.
Porteous, J. Douglas. Landscapes of the Mind: Worlds of Sense of Metaphor. Toronto: University of Toronto Press, 1990.
Stomma, Ludwik. Kultura wsi polskiej XIX wieku. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1986.
Tubylewicz, Katarzyna. Moraliści. Jak Szwedzi uczą się na własnych błędach i inne historie. Warszawa: Wielka Literatura, 2016.

SPOJRZENIE TURYSTY

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Termin wprowadzony przez Johna Urry’ego w książce pod tym samym tytułem („The tourist gaze”), oznaczający rodzaj społecznej praktyki turystycznej i doświadczenia turystycznego, charakterystyczny dla współczesnej, masowej formy podróżowania, w której podkreśla się nastawienie konsumpcyjne i wizualną przyjemność.

Spojrzenie turysty charakteryzuje wykształcony w nowoczesności, zarazem powierzchowny i estetyzujący ogląd świata, poddanego procesom globalizacji i standaryzacji. Spojrzenie turysty to uznanie wizualnej atrakcyjności widoków, obiektów i zdarzeń, przygotowanych dla zwiedzającego przez mechanizmy i strategie rynku turystycznego. Istotą spojrzenia turysty jest „patrzenie”: oglądanie i rozpoznawanie naturalnych scenerii, pejzaży miejskich, obiektów, zdarzeń, które są dla niego wyjątkowe o tyle, iż mogą być identyfikowane z ich oznacznikiem i „konsumowane” jedynie w sytuacji podjęcia podróży rzeczywistej (lub wirtualnej). Przedmiot spojrzenia turysty – niezależnie od tego, czy to jest krajobraz, grupa etniczna, styl życia, zabytki historyczne etc. – można opisać przy użyciu trzech kluczowych dla Urry’ego dychotomii: zbiorowy – romantyczny, autentyczny – nieautentyczny, historyczny – współczesny.
Spojrzenie stało się dominującym „narzędziem” doświadczenia turystycznego w XIX w. Pojawiło się w miejsce dyskursu towarzyszącego wcześniej wszelkim poznawczym, badawczym i analitycznym celom podróżniczym (Adler), przyczyniając się do wykształcenia estetycznej formy podróżowania (w miejsce wcześniejszej sztuki podróżowania). Wg Adler, aż do końca XVIII w. podróże były nastawione na dyskurs i poznawczą obserwację, a nie na patrzenie, zwiedzanie, oglądanie, co skutkowało przedkładaniem poznania filozoficznego nad estetyczne. Pod koniec XVIII wieku „oko” podróżnika, dotąd ograniczane przez normatywny dyskurs i scholastyczne nastawienie do świata, coraz wyraźniej kierowało się ku światu zewnętrznemu, szukając w nim oparcia dla kształconego smaku. W podróżowaniu nastąpił „zwrot estetyczny”, a spojrzenie, wizualna konsumpcja stały się jej dominującym czynnikiem, za którym stać miała estetyczna przyjemność. Propagatorem i praktykiem nowego nastawienia do krajobrazu był Gilpin, promujący w swoich esejach estetyczną kategorię the picturesque. Starał się ją wizualizować, utożsamiając z tym, co cieszy oko: przyjemnymi widokami, które można było kontemplować i analizować w sposób właściwy dla odbioru kompozycji malarskiej. Podróż zaczęła wiązać się ze zwiedzaniem, wędrówkami w krajobrazie, które straciły elitarny charakter i stały się dostępne dla klasy średniej, co skutkowało upowszechnieniem i demokratyzacją podróży. Rosnąca popularność pieszych wycieczek pozwoliła uzupełnić „patrzenie” o bogatszą reakcję zmysłową, a spojrzenie nabrało cech „oka wędrującego” (Shepard), które w drodze nauczyło się dzielić wrażenia wizualne z innymi zmysłami. Historyczny porządek, mówiący o przejściu od dyskursu do spojrzenia, uzupełnia „fuzja zmysłów i spojrzenia” (Adler), dokonująca się w drodze, w ruchu.
Dla Urry’ego spojrzenie to centralne zagadnienie turystyki, ale też kategoria podlegająca historycznym zmianom, odzwierciedlającym zmieniające się wzorce patrzenia oraz związane z nimi praktyki społeczne. Z jednej strony, spojrzenie turysty ma charakter znakowy: identyfikuje rzeczy i miejsca warte zobaczenia. Z drugiej strony, obsadza turystę w roli widza. Do wyodrębnienia i skrystalizowania spojrzenia turysty przyczyniły się dwa zjawiska: wynalezienie fotografii oraz powstanie nowego typu przestrzeni miejskiej jako miejsca spektaklu. Urry wyróżnił kilka typów spojrzenia turysty: środowiskowe, antropologiczne, widowiskowe, ekologiczne, by ostatecznie poprzestać na dwóch: romantycznym i zbiorowym. Spojrzenie romantyczne charakterystyczne jest dla świata auratycznego (Benjamin) i można powiązać je z momentem wyodrębniania krajobrazu jako zjawiska estetycznego: jest jego dostrzeżeniem i doświadczeniem. Jest to spojrzenie skoncentrowane na uznaniu wielkości danej scenerii lub obiektu. Samotny wędrowiec, podziwiający roztaczające się krajobrazy, poszukujący wrażeń estetycznych, przekuwanych w doświadczenie o kontemplacyjnej naturze, wydaje się być najbardziej charakterystycznym rysem tego ujęcia.

Zbiorowe pojrzenie turysty jest charakterystyczne dla systemu, w którym o stopniu atrakcyjności danego miejsca decyduje nie ono samo, lecz przemysł turystyczny. Atrakcyjne miejsca turystyczne, podlegające spojrzeniu zbiorowemu, zaprojektowane zostały jako przestrzenie publiczne: o ich charakterze przesądza obecność ludzi. Zbiorowe spojrzenie turysty wymaga wielości oczu – ilość innych podziwiających ten sam widok jest potwierdzeniem ważność i atrakcyjności miejsca, które jest wspólnie admirowane w kontekście znaczeń symbolicznych i historycznych. Zbiorowe spojrzenie turysty to zbiorowa „konsumpcja miejsca”, niezależnie od tego, w jakim stopniu zostało ono wcześniej zapośredniczone przez media i właściwe im formy reprodukcji.
[B.F.]

Literatura:
Adler, Judith. “Origins of Sightseeing”. “Annuals of Tourism Research”, 16 (1989): 7-29.
Shepard, Paul. Man in the Landscape. A History of the Esthetics of Nature, Georgia: University of Georgia Press, 2002.
Adler, Judith. “Travel as Performed Art”. “The American Journal of Sociology”, 6 (1989): 1366–91.
Urry, John. Consuming Places. London: Routledge, 1995.
Urry, John. Spojrzenie turysty, tłum. A. Szulżycka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007.
Urry, John. Socjologia mobilności, tłum. J. Stawiński. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009.
Wieczorkiewicz, Anna. Apetyt turysty: o doświadczeniu świata w podróży. Kraków: Universitas, 2008.

REZERWAT PRZYRODY

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Obowiązująca w Polsce forma ochrony przyrody o statusie prawnym niższym niż parki narodowe, wyróżniona w ustawie o ochronie przyrody z dn. 16 kwietnia 2004 r.

Rezerwaty obejmują swym zasięgiem obszary zachowane w stanie naturalnym lub nieznacznie zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, siedliska roślin, zwierząt, grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi bądź walorami krajobrazowymi. Rezerwat przyrody jest obszarem chronionym prawnie, wyłączonym z użytkowania, przeznaczonym na cele ochrony przyrody oraz prowadzenie badań naukowych. Specyfika rezerwatów przyrody na całym świecie jest odmienna, nie istnieje wspólna, międzynarodowo akceptowana definicja, a także jednorodne kryteria do ich wyznaczania.
W Polsce rezerwat jest powoływany przez zarządzenie regionalnego dyrektora ochrony środowiska. Dyrektor zatwierdza również sporządzany dla rezerwatu plan ochrony na okres 20 lat, w którym ustalone są cele i zadania ochronne oraz zasady udostępniania rezerwatu. Przedmiotem ochrony w rezerwacie jest całość ekosystemu bądź jego elementy – fauna, flora, grzyby lub twory przyrody nieożywionej. Na terenie rezerwatu mogą obowiązywać trzy typy ochrony: 1) ochrona ścisła (brak ingerencji w naturalne procesy); 2) ochrona czynna (dopuszczalne są zabiegi ochronne, np. usuwanie gatunków szkodzących innym bardziej cennym gatunkom poddanym szczególnej ochronie); 3) ochrona krajobrazowa (umożliwia prowadzenie gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej uwzględniającej potrzeby przedmiotu ochrony). Ponadto, w Polsce charakteryzuje się dziewięć typów rezerwatów przyrody, wyróżnionych w zależności od głównego przedmiotu ochrony: leśny, florystyczny, torfowiskowy, faunistyczny, krajobrazowy, przyrody nieożywionej, wodny, stepowy, słonoroślowy.
Obecnie w Polsce istnieje 1488 rezerwatów przyrody, o których informacje można znaleźć w Centralnym Rejestrze Form Ochrony Przyrody. W polskich rezerwatach panują następujące obostrzenia: zakaz niszczenia roślin, zbierania grzybów i runa leśnego, chwytania i zabijania dziko żyjących zwierząt, zakłócania ciszy, pozyskiwania skał, skamieniałości, minerałów i bursztynów. Ograniczone są także aktywności turystów: obowiązuje zakaz wspinaczki, eksploracji jaskiń i zbiorników wodnych, biwakowania, palenia ognisk. Ruch pieszy, rowerowy, narciarski czy konny jest ograniczony do wyznaczonych szlaków i tras.
[M.St.]

Literatura:
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, (Dz.U. 2004 nr 92 poz. 880).
Radecki, Wojciech. Ustawa o ochronie przyrody: komentarz. Warszawa: Difin 2016.

REKONSTRUKCJA KRAJOBRAZU

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Działanie mające na celu określenie wpływających na krajobraz czynników antropogenicznych oraz odtworzenie przeszłego krajobrazu, nieistniejącego obecnie na skutek jego degradacji lub przekształceń.

Rekonstrukcji krajobrazu dokonuje się na podstawie: 1) analizy źródeł historycznych – źródeł pisanych, ikonografii, map i planów; 2) wyników wyspecjalizowanych badań geologicznych, geomorfologicznych, ekologicznych, botanicznych, zoologicznych, biologicznych, chemicznych, biochemicznych czy archeologicznych; 3) obserwacji współczesnego krajobrazu – ukształtowania terenu, obecności cieków wodnych, materiału skalnego, współczesnej ingerencji człowieka w środowisko (Kasprowska-Nowak). Wyróżnia się dwa typy rekonstrukcji krajobrazu: 1) selektywną, w której rekonstruowany jest tylko jeden komponent środowiska; 2) kompleksową, której celem jest odtworzenie wszystkich elementów składających się na krajobraz (Papińska).
Przykładem rekonstrukcji krajobrazu są zarówno pełnowymiarowe rekonstrukcje ośrodków miejskich wraz z ich przyległościami, a często też typową fauną i florą czy wirtualne rekonstrukcje środowisk przyrodniczych i krajobrazów kulturowych. Wiodącymi narzędziami służącymi odtworzeniu przeszłych krajobrazów są: 1) systemy GIS (ang. Geographic Information System; pol. System Informacji Geograficznej) pozwalające na gromadzenie dwóch rodzajów danych: przestrzennych (pomiary geodezyjne) i opisowych (mapy, plany, zdjęcia lotnicze i naziemne, obrazy satelitarne czy lotnicze skany trójwymiarowe) (Zapłata, Borowski); 2) badania geomorfologiczne, które umożliwiają odtworzenie pierwotnej formy krajobrazu; 3) badania archeobotaniczne i archeozoologiczne pozwalające na odtworzenie flory i fauny; 4) skanowanie trójwymiarowe i fotogrametria umożliwiające wizualną prezentacje minionych miejsc i przestrzeni.
Rekonstrukcja krajobrazu nie jest tożsama z „przywróceniem elementów przyrodniczych do stanu właściwego” (np. renaturalizacja rzek) – to ostatnie jest pojęciem pochodzącym ze słownika ochrony przyrody i oznacza jeden z czynnych sposobów ochrony środowiska.
Rekonstrukcje krajobrazu są przedstawiane w formie map, modeli, makiet czy interaktywnych animacji. Obecnie wiodącym sposobem prezentacji rekonstrukcji krajobrazu są ostatnie z wymienionych. Po symulacje i cyfrowe wizualizacje sięgają przede wszystkim muzea, ale też instytucje zajmujące się popularyzacją lokalnego dziedzictwa. Przykładami wirtualnych rekonstrukcji w Polsce są wizualizacje tworzone dla Muzeum w Biskupinie, które w zrozumiały sposób prezentują historię grodu, jego budowy i położenia w naturalnym środowisku. Innym przykładem mogą być projekty realizowane w 3dScanLab UW, w tym wirtualna rekonstrukcja układu urbanistycznego miasta Zabrost odtworzona w oparciu o dane kartograficzne, materiały ikonograficzne – fotografie i ryciny, a także trójwymiarowy skan ulicy.
[M.St.]

Literatura:
Kasprowska-Nowak, Katarzyna. „Rekonstrukcja krajobrazu Doliny Wodącej w starszej epoce kamienia (Wyżyna Krakowsko-Wieluńska)”. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego 29 (2015): 79-91.
Papińska, Elżbieta. „Przegląd metod stosowanych w rekonstrukcji antropogenicznych przemian krajobrazu”. Acta Universtitatis Lodziensis. Folia Geographica Phisica 1 (1997): 155-174.
Zapłata, Rafał, Borowski, Michał. „GIS w archeologii – przykład prospekcji i inwentaryzacji dziedzictwa archeologiczno-przemysłowego”. Rocznik Geomatyki 11/4 (2013): 103–114.

REGION

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Obszar charakteryzujący się względną jednolitością cech środowiska naturalnego (regiony geograficzne, biogeograficzne, zoogeograficzne, klimatyczne) lub zjawisk społeczno-kulturowych (regiony gospodarcze, ekonomiczne, językowe, religijne, historyczne, etniczne, kulturowe).

Regiony są wprawdzie od siebie oddzielone, ale granic między nimi z reguły nie daje się wyznaczyć precyzyjnie, podobnie jak nie muszą się pokrywać regiony geograficzne i kulturowe. Przykładem jest tu np. Egipt, który wedle podziału geograficznego na kontynenty należy do Afryki, lecz kulturowo, w tym historycznie i językowo, do regionu basenu Morza Śródziemnego (wobec kultur starożytnych Morze Śródziemne pełniło rolę nie oddzielającą, ale łączącą, przyczyniając się to powstania regionu). Wyjątkiem są granice regionów administracyjnych (politycznych), które mogą, choć nie muszą, opierać się na wyznacznikach kulturowych (w tym historycznych, językowych, gospodarczych). Regiony mogą funkcjonować formalnie (w nazwach, statystykach, atlasach) lub nieformalnie (w tradycji słownej).
Specyficznymi regionami łączącymi w sobie cechy zarówno geograficzne, jak i antropogeniczne, są regiony turystyczne, których wyróżnieniu służą aspekty wizualne, często kojarzone z krajobrazem i wpływające na jego estetykę (tzw. walory krajobrazowe, np. malowniczo położona wieś), zasoby naturalne (czyste środowisko, powietrze, woda wpływające na jakość życia), sposoby gospodarowania (niezagrażające zasobom naturalnym), wynikające z nich i budujące wyjątkowość regionu produkty (sery, wina, wędliny), powierzchowność mieszkańców (cechy etniczne, sposoby ubierania się), religia (i obecność świątyń), ukształtowanie terenu i infrastruktura zachęcające do określonych aktywności (narty, wspinaczka, jazda na rowerze), losy historyczne czy język (dialekt), którym posługują się mieszkańcy, wyjątkowość kuchni (opartej na lokalnych produktach i sposobach przyrządzania dań).
Region to także obszar wyróżniony ze względu na obowiązujące standardy myślenia. Livingstone zwraca uwagę, że wiedza zależy od świadomości (w tym regionalnej), ale również tradycji w stylu myślenia czy opcji politycznej, np. w niektórych regionach świata obowiązują uzasadnienia naukowe, w innych religijne, mitologiczne lub magiczne; filozofia angielska jest raczej empiryczna, francuskiej bliżej do racjonalizmu, niemieckiej – do mistycyzmu. Z drugiej strony wiedza ma zdolność przekraczania granic regionów: chińska alchemia przyczyniła się do rozwoju europejskiej medycyny, arabskie metody pomiarów powierzchni miały wpływ na europejską kartografię, pisma Ptolemeusza znalazły szerszy odbiór dopiero po przetłumaczeniu ich w Bagdadzie. Regionalnie zakorzenione sposoby myślenia mogą mieć wpływ na inne przestrzenie życia, w tym na krajobraz (ochronę środowiska, sposoby życia).
Regiony w sensie geograficznym podlegają badaniom geograficznym (np. geografia regionu), w sensie społeczno-kulturowym etnologii (badaniom folklorystycznym, dialektologicznym). Regiony wyróżniane zarówno ze względu na czynniki geograficzne, jak i kulturowe (wzajemne powiązanie cech kultury i środowiska naturalnego) podlegają badaniom geografii humanistycznej, antropologii kulturowej, psychologii środowiskowej, historii, językoznawstwa, ekonomii, demografii i innych nauk społecznych. Regiony geograficzne charakteryzują się względną trwałością (zmiany w nich zachodzące wynikają np. ze zmian klimatycznych, globalnego ocieplenia, stepowienia terenu, itd.), natomiast społeczno-kulturowe ulegają zmianom częściej i szybciej (np. migracje ludności przyczyniają się do rozprzestrzeniania określonych wzorów kulturowych – w tym religijnych – czy wzorów gospodarki, np. kapitalizm dominuje w krajach przypisanych do kulturowego regionu zwanego Zachodem lub euroatlantyckim kręgiem kulturowym).
Ruchem społeczno-kulturowym (politycznym) dążącym do wyodrębniania regionu jest regionalizm. Przedstawiciele ruchu dysponują szeregiem narzędzi, których celem jest poszukiwanie oraz wzmacnianie tożsamości regionalnej. Należą do nich np. akty prawne służące ochronie lokalnego środowiska materialnego (w tym naturalnego i kulturowego), badania nad folklorem i kulturą działające na rzecz promocji używania odpowiednich nazw, odkrywania dziedzictwa kulturowego, lokalnej literatury i poezji, tworzenie instytucji, których zadaniem jest pobudzanie regionalnej świadomości mieszkańców poprzez budowanie (czasem wynajdywanie) tożsamości, mitologii wzmacnianej symbolami regionalnymi – pomnikami, flagami, kultem bohaterów (Paasi, Cresswell) – z którą mieszkańcy mogliby się identyfikować i która może mieć przełożenie na organizację wydarzeń kulturalnych. Regionalizm jest przeciwwagą dla ruchów globalizacyjnych (Giddens, Relph).
[M.G.]

Literatura:
Bailey, Robert G. Ecosystem Geography. New York: Springer-Verlag, 1996.
Cresswell, Tim. Place: a Short Introduction. Malden-Oxford-Carlton: Blackwell Publishing, 2004.
Entrikin, J. Nicholas. The Betweeness of Place: Towards a Geography of Modernity. London: Macmilian, 1991.
Giddens, Anthony. Runaway World: How Globalization is Reshaping Our Lives. London: Profile, 1999.
Harvey, David. Justice, Nature and the Geography of Difference. Cambridge: Blackwell Publishers, 1996.
Kondracki, Jerzy. Podstawy regionalizacji fizycznogeograficznej. Warszawa: PWN, 1969.
Livingstone, David N. Science, Space and Hermeneutics, The Hettner Lectures 2001. Heidelberg: University of Heidelberg, 2002.
Makowski, Jerzy. Geografia fizyczna świata. Warszawa: PWN, 2007
Paasi Anassi. „Place and Region: Regional Worlds and Words.” Progress ln Human Geography, 26:6 (2002): 802-811.
Relph, Edward. Place and Placelessness. London: Pion Limited, 1976.
Tilley, Christopher. A Phenomenology of Landscape: Place, Paths and Monuments. Oxford: Berg, 1994.

PUNKT WIDOKOWY

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Miejsce, z którego można obserwować rozległą, atrakcyjną widokowo panoramę lub szczególny fragment krajobrazu. Wyróżniamy punkty widokowe naturalne (m.in. wzniesienia, skarpy i zbocza) oraz sztuczne (m.in. wieże i platformy widokowe).

Historia punktów widokowych sięga starożytności, kiedy miasta lokowano na najwyższych partiach wzniesień (przede wszystkim ośrodki hellenistyczne takie jak Pergamon czy Lindos). Pod koniec XVIII wieku w Anglii, a potem w całej Europie i Ameryce, nastąpił rozwój turystyki krajobrazowej, skupionej na poszukiwaniu malowniczych widoków (tzw. the picturesque tours). Turyści wykorzystywali wówczas naturalne punkty widokowe – wzniesienia, góry i szczyty. W XIX w. miejscem szczególnie chętnie wybieranym jako cel podróży przez turystów i artystów (malarzy czy poetów) były Alpy, wyzwalające zachwyt nad malowniczością oraz pięknem górskiego krajobrazu. W koncepcji Urry’ego punkt widokowy jest integralną częścią atrakcji turystycznej, ukierunkowanej na turystykę konsumpcyjną, w której decydujący charakter ma spojrzenie.
Punkt widokowy stanowi ważny element ogrodów ozdobnych, w których podporządkowany jest głównej osi widokowej, otwartej na rozległą panoramę. Tu punktem widokowym były najczęściej okna pałacu. Szczególną rolę odgrywają one w parkach krajobrazowych, często oznaczone ławką w specjalnie wybranych miejscach, z których podziwiać można zaprojektowany fragment krajobrazu. Punkty widokowe umieszczone są na trasie spaceru po parku w taki sposób, aby ukazywał się on jak „galeria obrazów” odsłaniająca w trakcie spaceru kolejne widoki-obrazy.
Rozwój środków transportu, najpierw kolejowego, a następnie samochodowego, wytworzył mobilny sposób obserwacji świata. Urry określa ten rodzaj postrzegania jako charakterystyczne dla widza (spectatorial gaze), polegające na przelotnym rejestrowaniu mijanych widoków, najczęściej z okien samochodu, autobusu lub pociągu.
Sztuczne punkty widokowe powstają na szlakach turystycznych lub na terenach atrakcyjnych turystycznie. Wieże i platformy mają niewątpliwy wpływ na krajobraz, stanowiąc albo interesujące uzupełnienie krajobrazu naturalnego (np. na szczycie wzniesienia), albo też zaburzając estetykę lub krajobraz miejsca. Punktami widokowymi mogą być również elementy architektury: wieże kościołów, baszty, wieże ratuszowe lub wieże radiowo-telewizyjne.
Jedną z najbardziej znanych wież widokowych na świecie jest wieża Eiffla z 1889 r. Rozciąga się z niej wyjątkowy widok na miejski krajobraz Paryża. Budowla ta jest również dominantą architektoniczną oraz symbolem francuskiej metropolii. Kopię Wieży Eiffla stanowi wieża w Blackpool z 1894 roku. Obiekt ten pozwala na obserwację dwóch całkowicie odmiennych krajobrazów: miejskiego oraz naturalnego (w tym przypadku – morskiego). Najwyższy sztuczny punkt widokowy w Polsce znajduje się na 49. piętrze wieżowca Sky Tower we Wrocławiu.
W polskim prawodawstwie definicję punktu widokowego zawiera ustawa o ochronie środowiska.
[M.K., B.F.]

Literatura:
Frydryczak, Beata. Krajobraz. Od estetyki the picturesque do doświadczenia topograficznego. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2013.
Gyurkovich, Jacek. Znaczenie form charakterystycznych dla kształtowania i percepcji przestrzeni. Wybrane zagadnienia kompozycji w architekturze i urbanistyce. Kraków: Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, 1999.
Pstrocka-Rak, Małgorzata. Rak, Grzegorz. „Ocena atrakcyjności krajobrazowej punktu widokowego na przykładzie Kotliny Wałbrzyskiej”. Problemy Ekologii Krajobrazu 26 (2010): 345-62.
Urry John, Consuming places. London: Routledge, 1995.
Urry, John, Spojrzenie turysty, tłum. A. Szulżycka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006.
„Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 roku. Prawo ochrony środowiska”, dostęp 24 czerwca 2017. http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20010620627.

PRZESTRZEŃ

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Pojęcie z zakresu fizyki i matematyki, a także filozofii, socjologii i badań kulturowych, gdzie przyjmuje znaczenie symboliczne. Odnosi się do trójwymiarowej rozciągłości, w której zachodzą zjawiska fizyczne.

Pojęcie przestrzeni jest jedną z podstawowych kategorii dla badań nad krajobrazem. Przestrzeń rozumiana jest jako obszar rozciągający się w sposób nieograniczony lub jako jego część wyznaczona granicami; otwarty, niezakłócony żadnymi elementami teren; rodzaj relacji przestrzennych zachodzących pomiędzy rzeczami lub miejscami; również miejsce zajmowane przez jakiś przedmiot lub odległość między punktem A i B. W kontekście socjologicznym, antropologicznym i kulturowym przestrzeń nie jest badana sama w sobie, ale w relacji do człowieka. Stanowi jeden z dwóch, obok czasu, wektorów naszego życia, na który możemy mieć wpływ poprzez proces tworzenia przestrzeni (społecznej, architektonicznej, itd.). W zależności od kontekstu, przestrzeń może być tym, co istnieje (w sensie filozoficznym), odnosić się do zachodzących relacji między przedmiotami, wydarzeniami oraz ludźmi lub funkcjonować jako kontekst (fizyczny lub dyskursywny) dla działań i aktywności intelektualnej.
W filozofii zagadnienie przestrzeni dyskutowane było już w starożytności, szczególnie w powiązaniu z ideą miejsca (Platon, Arystoteles). W XVII wieku kategoria przestrzeni (podobnie jak kategoria czasu) stała się jednym z głównych problemów epistemologicznych i metafizycznych. W filozofii Leibniza przestrzeń pojawiła się jako zapis relacji między przedmiotami i miejscami (pojmowanymi jako lokalizacje), dającymi się opisać w kategoriach odległości i kierunków, od których jest w swoim istnieniu zależna. W mechanice Newtona przestrzeń pojawiła się jako absolut istniejący niezależnie od istnienia innych elementów wszechświata. Według Kanta kategorii przestrzeni nie można wywieść z doświadczenia (nie jest ani substancją, ani relacją), nie istnieje ona obiektywnie i niezależnie od poznającego podmiotu. Przeciwnie, jest kategorią aprioryczną, za pośrednictwem której jest ujmowane ludzkie doświadczenie. W fenomenologii Merleau-Ponty’ego człowiek zawsze jest zorientowany przestrzennie, jednostkowe życie jest synonimem „bycia usytuowanym”, a orientacja w przestrzeni stanowi element procesu egzystencji.
W socjologii pojęcie przestrzeni pojawia się najczęściej w badaniach miasta oraz relacji społecznych, gdzie wyraźnie odróżnia się przestrzeń społeczną od fizycznej. Prekursorem socjologicznego rozumienia przestrzeni jako odwzorowania organizacji społecznej, zmieniającej się wraz ze zmianami społeczeństwa, był Durkheim. Simmel, odwołując się do Kanta, podkreślał znaczenie przestrzeni „uspołecznienia”, rozumianego jako proces wzajemnego oddziaływania ludzi. Interesowała go relacja dal – bliskość, wyrażająca się w stosunkach społecznych, relacjach między ludźmi, ale też między ludźmi i rzeczami. Wedle Simmla, nowoczesność prowadzi do pokonania dystansu w świecie zewnętrznym (teleskop, mikroskop) i zwiększenia go w świecie wewnętrznym. Współczesny człowiek oddala się od bliskich, by nawiązać relacje z dalekimi.
W Polsce prekursorem socjologicznego rozumienia przestrzeni był Florian Znaniecki, który w eseju „Socjologiczne podstawy ekologii ludzkiej” (1938) wskazał na humanistyczne znaczenie przestrzeni i powiązał ją z pojęciem „współczynnik humanistyczny”. Według niego ludzie wartościują przestrzeń i wyznaczają sposób, w jaki ją użytkują. Znaniecki zastąpił pojęcie przestrzeni „wartościami przestrzennymi”, które oznaczają miejsca zajęte lub puste, wnętrza ciasne lub przestrzenne, a także „zewnętrza” (siedziby, okolice, granice, tereny wymierzone i niewymierne przestworza, drogi, bezdroża itd.). Wartości przestrzenne wchodzą w skład jakiegoś nieprzestrzennego systemu wartości (np. religijnego, estetycznego, społecznego itp.) i w stosunku do niego uzyskującą treść i znaczenie.
Aleksander Wallis, analizując społeczną przestrzeń miasta, wprowadził pojęcie „obszar kulturowy” na określenie obszaru utożsamionego z przestrzenią społeczną, powiązanego z systemem wiedzy, wyobrażeń, wartości i reguł zachowania. Indywidualne doświadczenia i preferencje poszczególnych jednostek i grup społecznych przyczyniają się do kształtowania związanych z przestrzenią obyczajów i wartości. Miasto tworzą dwa powiązane ze sobą, ale zachowujące autonomię systemy: urbanistyczny, czyli strukturę przestrzenną miasta oraz społeczny, na który składa się zbiorowość użytkowników miasta.
Jak twierdzi Lefebvre, przestrzeń jest konstruowana społecznie i podlega relacji władzy, od której zależą praktyki codzienne. Nawet to, co rozumiemy pod pojęciem postępu, moralności, zachowań racjonalnych ma swe przestrzenne uzasadnienie, ponieważ wykluczani, w tej retoryce, tworzą przestrzeń stagnacji (wstecznictwa), niemoralności i szaleństwa (np. dzielnice biedy kojarzone z wysokimi współczynnikami przestępczości). Powiązane z władzą jest także to, co rozumiemy jako publiczne i prywatne, globalne i lokalne czy chaotyczne i uporządkowane.
W naukach humanistycznych (w tym geografii humanistycznej i antropologii) przestrzeń ujmowana bywa jako czynnik określający warunki życia i rozwoju człowieka, podlegające kształtowaniu społecznemu i kulturowemu. Geografia humanistyczna i antropologia definiują przestrzeń w odniesieniu do pojęć miejsca, drogi i środowiska. Miejsca ocenia się w kategoriach subiektywnych (lub intersubiektywnych), zaś przestrzeń w kategoriach obiektywnych (powierzchni na mapie, objętości, geometrii, dystansu do przebycia).
Według Tuana przestrzeń jako taka jest abstrakcyjna, bezosobowa, zaś jej rozumienie ma charakter kulturowy. Przestrzeń jest także jednoznacznie powiązana z człowiekiem, którego ciało stanowi miarę dla wyznaczenia jej ważności, zasięgu, stron i kierunków: góra-dół, prawa-lewa strona, przód, tył, centrum. Przestrzeń fizyczna nie istnieje niezależnie od cielesnego w niej usytuowania człowieka, który zawsze znajduje swoją ekspresję poprzez ruch, w relacjach do innych ludzi i do otoczenia. Przestrzeń jest „tam”, podczas gdy miejsce jest „tu”. Zasady organizacji przestrzennej wynikają z dwóch faktów: postawy i struktury ludzkiego ciała oraz relacji (bliskich czy dalekich) między ludźmi – na podstawie doświadczenia ciała człowiek organizuje przestrzeń w taki sposób, by odpowiadała jego biologicznym potrzebom i stosunkom społecznym.
Począwszy od Tilley, w podejściu do przestrzeni nastąpiła istotna zmiana, która pozwoliła przejść od przestrzeni jako abstrakcyjnej powierzchni do przestrzeni jako otoczenia, środowiska, w którym zachodzi umocowanie różnych struktur ludzkiego doświadczenia. Według Ingolda przestrzeń należy odróżnić od krajobrazu. Przestrzeń to kartograficzna reprezentacja powierzchni ziemi bazująca na „spojrzeniu znikąd”, podczas gdy krajobraz zakorzeniony jest w ludzkim życiu, ucieleśniony w doświadczeniu i praktyce dnia codziennego.
Poprzez przestrzeń, na co zwraca uwagę Relph, poznajemy rzeczywistość. Wyróżnia on przestrzeń indywidualną, czyli cielesną, związaną z nieświadomością, doświadczeniami sensorycznymi; przestrzeń perceptualną, czyli bardziej odczuwaną niż werbalizowaną, zawsze relatywną i jakościową, powstającą w codziennym doświadczeniu, gdy konceptualizujemy odległości, kierunki, wybieramy drogę i poruszamy się; przestrzeń egzystencjalną, w której przebiega proces socjalizacji jednostki i podejmowane są aktywności grupowe (tu powstają znaczenia społeczne, pojawiają się symbole, rytuały, granice, dokonuje się doświadczenie obcości i wykluczenia); przestrzeń architektoniczną, budowaną poprzez wprowadzane w przestrzeń elementy, np. budynki i budowle, które ją strukturyzują; przestrzeń poznawczą, tworzącą bazę dla refleksji, teoretyzacji, dyskusji i analizy.
Również w znaczeniu symbolicznym przestrzeń przybiera różne wymiary: może być postrzegana jako święta (Eliade), wyobrażona (Bachelard).
[M.G., B.F.]

Literatura:
Bachelard, Gaston. The Poetics of Space, tłum. M. Jolas. Boston: Beacon, 1994.
Cresswell, Tim. Place: A Short Introduction. Malden-Oxford-Carlton: Blackwell Publishing, 2005.
Dixon, Deborah P., Johnes, John Paul. „Poststructuralism”. W: A companion to Cultural Geography, red. James S. Duncan, Nuala C. Johnson, Richard H. Schein, 79-108. Malden-Oxford-Carlton: Blackwell Publishing, 2004.
Durkheim, Émile. O podziale pracy społecznej, tłum. K. Wakar. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999.
Hall, Edward. Ukryty wymiar, tłum. Teresa Hołówka. Warszawa: Muza, 2017.
Hirsch, Eric. „Landscape: Between Place and Space”. W: Anthropology of Landscape: Perspectives on Place and Space. Oxford: Clarendon Press, 1995.
Ingold, Tim. The Perception of Environment: Essays on Livelihood, Dwelling and Skill. London: Routledge, 2000.
Jałowiecki, Bohdan, Szczepański, Marek S. Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2002.
Lefebvre, Henri. The Production of Space. Oxford: Basil Blackwell, 1991.
Relph, Edward. Place and Placelessness. London: Pion Limited, 1976.
Tilley, Christopher. A phenomenology of Landscape: Place, Paths and Monuments. Oxford: Berg, 1994.
Tuan, Yu Fu. Przestrzeń i miejsce, tłum. A. Morawińska. Warszawa: PIW, 1987.
Wallis, Aleksander. Socjologia przestrzeni. Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza, 1990.
Znaniecki, Florian. „Socjologiczne podstawy ekologii ludzkiej”. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1 (1938).

POMNIK PRZYRODY

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Twór przyrody ożywionej i nieożywionej o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej.

Do pomników przyrody zalicza się m.in.: pojedyncze krzewy, drzewa i grupy drzew lub zabytkowe aleje drzew odznaczające się sędziwym wiekiem, wielkością, niezwykłymi kształtami lub innymi cechami (pomniki przyrody ożywionej); oraz głazy narzutowe, źródła, wodospady, jary, skałki, wywierzyska, przełomy rzeczne, jaskinie (pomniki przyrody nieożywionej).
International Union for the Conservation of Nature (IUCN) za pomnik przyrody uznaje naturalne elementy krajobrazu, cechę krajobrazu lub relatywnie niewielki obszar wyróżniony w celu ochrony i zabezpieczenia elementu lub cechy przyrody (pomnik i jego otoczenie). Według IUCN pomnik przyrody może być tworem całkowicie naturalnym lub zawierać elementy wprowadzone przez człowieka. Te drugie powinny mieć właściwości, które sprawiają, że staje się wyjątkowy dla świata przyrody (np. rafy koralowe obrastające zatopione okręty). Pomnik, by zostać zakwalifikowanym przez IUCN jako przyrodniczy, musi wyróżniać się naturalnymi cechami geologicznymi lub geomorfologicznymi, posiadać naturalne cechy, które uległy wpływowi kulturowemu, być miejscem łączącym cechy natury z cechami kultury lub miejscem wyróżnionym ze względu na walory kulturowe z towarzyszącym mu ekosystemem.
Podstawą prawną tworzenia pomników przyrody w Polsce jest ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. W Polsce znajduje się ponad 36000 pomników przyrody (GUS, 2015). Znakomita większość z nich to pojedyncze drzewa (np. dąb Bartek, jesion Bolko, dąb Słowianin), także: skupiska drzew (aleja platanowa w Legnicy), jaskinie (Jaskinia Radochowska), groty (Groty Mechowskie), głazy i skały (głaz narzutowy w Trąbinie, kamień świętego Wojciecha, Babia Skała), źródła (źródło świętego Huberta, Źródło Świętojańskie), ogrody botaniczne (Ogród Botaniczny im. Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy), parki (Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy Park Słowiański, Park Źródliska w Łodzi), lasy ( Las Chałubińskich).
Z niektórymi z pomników przyrody w Polsce związane są legendy. Według jednej z nich, w dębie Bartek ukrył skarby Jan III Sobieski. Według innej, głaz w Mechowej przyniesiony został przez diabła. Do dziś, zgodnie z legendą, można oglądać na jego powierzchni ślady diabelskich pazurów.
Ideę pomnika przyrody (niem. Naturdenkmal) rozpropagował w początkach XIX wieku Alexander von Humboldt.
[M.G.]

Literatura:
Główny Urząd Statystyczny. „Pomniki przyrody w Polsce”. Data ostatniej modyfikacji 25.01.2018.
http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/srodowisko-energia/srodowisko/ochrona-srodowiska-2016,1,17.html.
Union for the Conservation of Nature. „Natural Monument or Feature”. Data ostatniej modyfikacji 25.01.2018.
https://www.iucn.org/theme/protected-areas/about/protected-areas-categories/category-iii-natural-monument-or-feature.
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, Dz.U. 2004 nr 92 poz. 880.

PEJZAŻ

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Wyraz o źródłosłowie francuskim (fr. paysage), w szerokim, potocznym rozumieniu oznaczajacy krajobraz, widok, w węższym natomiast – gatunek sztuk plastycznych, głównie malarski, obejmujący przedstawienia widoków natury.

Pejzaż rozumiany jako gatunek plastyczny może mieć charakter miejski (weduta), morski (marina), może także ukazywać widoki wsi lub dzikiej przyrody. W pejzażu postacie ludzkie (sztafaż) odgrywają niewielką rolę (pojawiają się jako figury w krajobrazie). Pejzaż może być utrzymany w konwencji realistycznej, fantastycznej albo też być stylizowany w nawiązaniu do tradycji sielskiej lub takich kategorii estetycznych jak malowniczość bądź wzniosłość.
Kenneth Clark wyróżnia cztery rodzaje pejzażu: symboliczny, faktualny, fantastyczny i idealny. Narodziny pejzażu idealnego umiejscawia pod koniec średniowiecza, dostrzegając jego bliskie powinowactwo z krajobrazem symbolicznym. Dla obu typów inspirujące było marzenie o raju na ziemi i oba koncentrowały się na zagadnieniu arkadyjskiej harmonii między człowiekiem i naturą. Podstawowe założenia krajobrazu idealnego Clark omawia na przykładzie malarstwa XVII-wiecznego, porównując go z krajobrazem faktualnym, charakterystycznym dla Europy północnej. Badacz zauważył, że krajobraz faktualny, żywo rozwijający się w renesansie, u progu wieku XVIII przeobraził się w model topograficzny, zaś najbardziej charakterystyczną dla krajobrazu fantastycznego stała się estetyczna kategoria the picturesque. W tej perspektywie rozwój malarstwa pejzażowego i jego kolejne stadia można uznać za elementy procesu, w którym odkrycie i badanie krajobrazu zmieniło się w jego gloryfikację, co z kolei stanowi przejaw ogólniejszej tendencji do estetyzacji przyrody.
Narodziny i szybki rozwój europejskiego malarstwa pejzażowego (Białostocki, Gombrich) przypadają na moment, kiedy to w XV wieku dokonało się odkrycie piękna przyrody i krajobrazu (Burckhardt, Białostocki), rozkwitała sztuka renesansowa, wynalezione zostały perspektywa linearna (Alberti) oraz powietrzna (Leonardo da Vinci). Od XVI w. dają o sobie znać różnice między pejzażem włoskim, silniej skonwencjonalizowanym (w typie arkadyjskim, heroicznym, idyllicznym), który w XVII w. oddziałał na francuskie malarstwo krajobrazowe, a pejzażem północnoeuropejskim (zwłaszcza holenderskim), który miał charakter opisowo-realistyczny (Alpers). Alpers, charakteryzując różnice między pejzażem włoskim a holenderskim, zwraca uwagę, że włoski daje poczucie głębi, zaś holenderski przedstawia płaski krajobraz; we włoskim widok ujmowany jest w wyobrażone ramy („okno” Albertiego), w holenderskim doświadczenie wizualne przekracza ramy, sugerując, że stanowi wycinek rzeczywistości. W konsekwencji w sztuce europejskiego pejzażu od XVII wieku współistnieją dwa typy spojrzenia: panoramiczne (perspektywiczne, typ włoski) i topograficzne (typ holenderski). Od XVII wieku pejzaż funkcjonuje jako samodzielny gatunek malarski, przede wszystkim za sprawą malarzy holenderskich. Intensywny rozwój pejzażu przypada na okres romantyzmu. Powstają wówczas dwie nowe odmiany tego gatunku: mistyczna (Friedrich) oraz realistyczna (Turner, Constable). Na przełomie XVIII i XIX wieku pod wpływem estetyki romantycznej wykształcił się pejzaż romantyczny, ukazujący naturę w sposób poetycki. Od 1. poł. XIX wieku zaczął rozwijać się pejzaż realistyczny (szkoła barbizońska): malarze uprawiający tę odmianę pejzażu tworzyli w plenerze. Tradycję tę kontynuowali impresjoniści, którzy uczynili z pejzażu (miejskiego i pozamiejskiego) jeden z głównych motywów swojej twórczości. Choć dzieła tego gatunku tworzyli także artyści w XX wieku (i tworzą je również obecnie), wraz z nastaniem awangardy pejzaż malarski utracił na znaczeniu.
Do rozwoju pejzażu przyczyniła się estetyczna kategoria the picturesque, która utrwaliła sposób postrzegania krajobrazu jako godnego (lub nie) namalowania. Wykładnię malowniczości jako kategorii estetycznej przedstawił William Gilpin, który jako pożądane cechy pejzażu wymieniał efekty światłocienia, różnorodność i nieregularność podkreślające dramaturgię natury. Krajobraz był malowniczy o tyle, o ile sprawiał przyjemność oku i był wart tego, by go uwiecznić na płótnie (wzorem malowniczości była twórczość Claude’a Lorraina). To rozumienie pejzażu ściśle wiąże się z powstaniem nowego stylu w ogrodnictwie krajobrazowym: parków krajobrazowych.
W XVIII wieku idea pejzażu przyczyniła się również do rozwoju turystyki, gdy podróż zaczęła służyć poszukiwaniom malowniczych widoków. Spadkobiercą tej tradycji jest współczesna koncepcja miejsc widokowych materializujących „spojrzenie turysty” (Urry).
[B.F., M.G.]

Literatura:
Alpers, Svetlana. The Art of Describing. Dutch Art in the Seventeenth Century. Chicago: Chicago University Press, 1984.
Białostocki, Jan. Narodziny nowożytnego krajobrazu. W: Krajobrazy. Antologia tekstów, red. Beata Frydryczak, Dorota Angutek. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2014.
Clark, Kenneth. Landscape into Art. London: John Murray, 1952.
Frydryczak, Beata. Krajobraz. Od estetyki the picturesque do doświadczenia topograficznego. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2013.
Gombrich, Ernst H. The Renaissance Theory and the Rise of Landscape. W: Norm and Form, New York and London: Phaidon Press, 1985.
Jackson, John. B. The Necessity for Ruins and Other Topics. Amherst: The University of Massachusetts Press, 1980.
Ritter, John. Krajobraz. O postawie estetycznej w nowoczesnym społeczeństwie, tłum. Cz. Piecuch. W: Krajobrazy. Antologia tekstów, red. Beata Frydryczak, Dorota Angutek. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2014.
Shepard, Paul. Man in the Landscape. A History of the Esthetics of Nature. Georgia: University of Georgia Press, 2002.
Simmel, Georg. Most i drzwi. Wybór esejów, tłum. M. Łukasiewicz. Warszawa: Oficyna Naukowa, 2006.

PARK

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Krajobrazowy styl w ogrodnictwie lub forma miejskich terenów zielonych, rozwinięty w XVIII w. w Anglii, spopularyzowany w XIX w. w całej Europie, charakterystyczny początkowo dla dużych posiadłości wiejskich.

W XIX w. został wprowadzony w miastach jako publiczny park miejski. Park jest odpowiedzią na styl formalny w ogrodnictwie, którego przejawem był ogród francuski (np., realizacja Le Nôtre’a w Wersalu), postrzegany jako przejaw ducha absolutyzmu, w przeciwieństwie do wolności i swobody realizowanych w programie angielskich parków krajobrazowych. Był również reakcją na apel Addisona, by dotychczasowe ogrody przekształcać w „śliczne pejzaże”. Historycy sztuki ogrodowej wskazują poprzedzające park formy ogrodów takie jak renesansowa łąka kwietna, park do polowań, ogród chiński, ale ostateczną formę i estetykę parku krajobrazowego wypracowali angielscy estetycy, projektanci i ogrodnicy (m.in. Addison, Price, Kent, „Capability” Brown, Repton). Czasami zamiennie stosuje się terminy: park pejzażowy, park angielski, park malowniczy, park romantyczny. W mieście park miał spełniać funkcje rekreacyjne i higieniczne (miał poprawić warunki zdrowotne i zniwelować zanieczyszczenie powietrza), a także zapewnić rozrywkę w granicach miasta ludności pracującej.
Sztuka ogrodowo-parkowa w nurcie krajobrazowym, to sposób projektowania otoczenia przy uwzględnieniu uwarunkowań klimatycznych, geograficznych, a także kulturowych w powiązaniu z otaczającym park krajobrazem. Wskazanie programu stylistycznego parku jako poszukiwania różnorodności, asymetrii i zmienności wymagało wyznaczenia dróg spacerowych, ukształtowania terenu (wzniesienia, sztuczne rzeki i jeziora), wprowadzenia architektury (mosty, sztuczne ruiny, kaskady, groty,) oraz miejsc znaczących, symbolicznie nacechowanych poprzez program architektoniczny (świątynie, obeliski, pomniki). Istotnym czynnikiem branym pod uwagę przy zakładaniu parku i projektowaniu jego charakteru był czas, jakiego roślinność potrzebuje do optymalnego, swobodnego wzrostu, by osiągnąć zakładany efekt pejzażowy. Wprowadzono nowe zasady projektowania terenów parkowych: decydujące były malarskie szkice przyszłych widoków, a nie plany architektoniczne. Całość miała tworzyć dokładnie przemyślaną i skonstruowaną według ściśle określonych reguł malowniczości (the picturesque) kompozycję, ujawniającą się w pełni w trakcie wędrówki, przebiegającej zgodnie z wyznaczonymi trasami, ale też znajdującymi się na ich drodze punktami widokowymi. Park miał funkcjonować jako swoista „galeria obrazów”, odczytywana „w ruchu” przez spacerowicza/wędrowca i na gruncie jego wielozmysłowego, ale przede wszystkim wzrokowego doświadczenia. Najbardziej znane i najciekawsze parki tego rodzaju to Stowe w Anglii, Park Mużakowski na pograniczu polsko-niemieckim czy Zofijówka na Ukrainie.
Model parków krajobrazowych przeniknął do miast w XIX w. jako publiczny park miejski, zakładany od podstaw lub przekształcany z parku prywatnego (pałacowego, dworskiego) i otwarty dla mieszkańców. Wprowadzenie do miasta stylu krajobrazowego parku spowodowało, że stanowił on rodzaj odizolowanej od miejskiego zgiełku zielonej enklawy, mającej przypominać naturalną przestrzeń pozamiejską, zachęcającą do spacerów i wypoczynku. Wszystkie parki miejskie miały kilka elementów wspólnych: częste usytuowanie w centrum miasta, gęstą ramę drzew oddzielających park od miasta, otwarte przestrzenie pokryte trawnikami i polanami, tereny rekreacyjne i sportowe (od boisk po akwedukty), architekturę ogrodową (ławki, altany, pawilony, restauracje). Park miał stanowić samowystarczalną przestrzeń o różnych funkcjach, których głównym celem był wypoczynek, rekreacja i edukacja. Jako „zielone płuca miasta” park miał równoważyć rosnące zaludnienie i zanieczyszczenie miast. W Londynie najciekawszymi przykładami z tego okresu są: Regent’s Park (otwarty dla mieszkańców w latach trzydziestych XIXw.) i Battersea Park, oba w stylu krajobrazowym, o bogatym i różnorodnym planie ogrodowym, w którym wyodrębniono liczne polany, drogi, aleje spacerowe, staw, ogród botaniczny, miejsca do rekreacji, zabaw, gier zespołowych, restauracje. Do najbardziej znanych i największych parków publicznych można zaliczyć m.in. Central Park w Nowym Jorku, Hyde Park w Londynie lub Tiergarten w Berlinie. Z kolei w Polsce warto wspomnieć o Łazienkach Królewskich w Warszawie czy krakowskich Plantach.
Współczesne parki miejskie, zachowując ten sam zakres przypisywanych im funkcji, odchodzą od idei parku krajobrazowego, wyznaczając zasadę różnorodności stylistycznej, ale utrzymanej w duchu zrównoważonego rozwoju: od parków industrialnych do ekoparków. Rzadziej powstają w centrach (z wyjątkiem tzw. parków kieszonkowych, wciśniętych w niewielkie, niezagospodarowane tereny i zintegrowane z architekturą), lokując się raczej na ich obrzeżach, na terenach rekultywowanych lub postindustrialnych, w otoczeniu zdegradowanym pod względem krajobrazowym i społecznym.
Spośród nowych form parkowych, na uwagę zasługują parki rozrywki, takie jak np. Disneyland, a w Polsce park dinozaurów (np. w Rogowie niedaleko Biskupina, który może być postrzegany jako archeologiczny park rodzinny), które oferują całkowicie sztuczne, wyobrażone przestrzenie, służące wyłącznie zabawie, oferując rodzaj hiperrzeczywistości i symulakrum w miejsce tego, co realne.
Nową formą jest również park sensoryczny, a więc park z założenia oddziałujący na wszystkie zmysły, z naciskiem na bodźce pozawzrokowe. Park tego typu ma charakter edukacyjny, terapeutyczny, relaksacyjny i często jest adresowany do osób niepełnosprawnych (szczególnie niewidomych). W strukturze parku sensorycznego wykorzystuje się efekty dźwiękowe, m.in. szum wody, śpiew ptaków czy chrzęst żwiru, a także wrażenia zapachowe generowane przez specjalnie dobrane rośliny. Prekursorem idei parku sensorycznego był Hugo Kukelhaus. W Polsce jednym z pierwszych parków sensorycznych jest „Ogród Doświadczeń im. Stanisława Lema” założony w 2007 roku w podkrakowskich Czyżynach.
Termin park (narodowy, krajobrazowy) jest także stosowany w odniesieniu do prawnie chronionych terenów przyrodniczo-kulturowych, z uwzględnieniem walorów kulturowych, historycznych czy krajobrazowych.
[B.F.]

Literatura:
Böhme, Gernot. Filozofia i estetyka przyrody. Warszawa: Oficyna Naukowa, 2002.
Ciołek, Gerard. Ogrody polskie. Warszawa: Arkady, 1978.
Howard, Ebenezer. Miasta-ogrody jutra, tłum. M. Trykozko. Warszawa: Centrum Architektury, 2015.
Łukasiewicz, Aleksander, Łukasiewicz, Szymon. Rola i kształtowanie zieleni miejskiej. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 2006.
Majdecki, Longin. Historia ogrodów. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1978.
Rozmarynowska, Katarzyna. „O wzajemnych relacjach człowieka, przyrody, ogrodu i miasta”. Estetyka i Krytyka 12 (2007): 13-41.
Salwa, Mateusz. Estetyka ogrodu. Między sztuką a ekologią. Łódź: Wydawnictwo Przypis, 2016.
Lichaczow, Dimitrij. Poezja ogrodów. O semantyce stylów ogrodowo-parkowych, tłum. K.N. Sakowicz. Wrocław – Warszawa- Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1991.
Hunt, John Dixon. The Figure in the Landscape. Poetry, Painting and the Gardening during the Eigtheenth Century. London: Johns Hopkins University Press, 1976.

PARK NARODOWY

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Objęty ochroną prawną obszar wyróżniający się szczególnymi walorami przyrodniczymi, zachowany w stanie naturalnym lub zbliżonym do naturalnego, ceniony z uwagi na wartości krajobrazowe, kulturowe, edukacyjne, naukowe i społeczne.

Według Światowej Unii Ochrony Przyrody park narodowy jest naturalnym obszarem, który został założony w celu ochrony ekosystemów i zachowania ich dla obecnych i przyszłych pokoleń. W polskim prawodawstwie definiuje go Ustawa o ochronie przyrody z 2004 r., która równocześnie określa sposób zarządzania i działania parku narodowego. Park tworzy się w celu zachowania różnorodności biologicznej, tworów przyrody nieożywionej oraz walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, roślinnych, zwierzęcych lub siedlisk grzybów.
W parku narodowym prowadzi się bierną lub aktywną ochronę przyrody. Ta druga polega np. na ochronie zwierząt: reintrodukcji gatunków (np. żubry w Puszczy Białowieskiej) lub zapewnieniu im najlepszych warunków rozwojowych, m.in. poprzez ośrodki hodowli oraz ośrodki rehabilitacyjne dla zwierząt. W przypadku ekosystemu leśnego, parki narodowe służą ochronie i przebudowie drzewostanu (cięcia sanitarne, usuwanie złomów oraz szkółki leśne). W parkach prowadzi się także ochronę określonych gatunków roślin i istniejących tam ekosystemów wodnych.
Ważną funkcją parków narodowych jest udostępnianie obszaru chronionego turystom i miłośnikom przyrody w celach rekreacyjnych i dydaktycznych. Niektóre parki posiadają niezbędną infrastrukturę turystyczną, np. trasy wycieczkowe, schroniska, pola namiotowe, kolejki linowe.
Jako pierwszy park narodowy na świecie założony został park Yellowstone w Stanach Zjednoczonych (1872). Najstarszym w Europie jest Sarek w Szwecji (1909). W Polsce pierwsze akty prawne powołujące parki narodowe zostały przyjęte w 1932 r. i dotyczyły Pienińskiego Parku Narodowego oraz Białowieskiego Parku Narodowego (uznany za najstarszy w polskim systemie prawnym ze względu na restytucję przeprowadzoną w 1947 roku, obecnie na liście światowego dziedzictwa przyrodniczego UNESCO). Na terytorium Polski znajdują się 23 parki narodowe.
Innymi formami ochrony przyrody funkcjonującymi w Polsce, pokrewnymi parkom narodowym, lecz o mniejszym znaczeniu instytucjonalno-prawnym, są rezerwat przyrody i park krajobrazowy.
[M.K., B.F.]

Literatura:
Goetel, Walery. Rozwój idei parków narodowych. Kraków: Zakład Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych PAN, 1959.
Hibszer, Adam. Parki narodowe w świadomości i działaniach społeczności lokalnych. Katowice: Uniwersytet Śląski, 2013.
Liszewski, Stanisław. „Przestrzeń turystyczna parków narodowych w Polsce”. Gospodarka i Przestrzeń (2009): 187-201.
Parki narodowe w Polsce (Warszawa: Departament Ochrony Przyrody, 2010), dostęp 15 kwietnia 2017.
https://www.mos.gov.pl/g2/big/2011_01/b52618a356a47d83dc66b0a34aefb9a0.pdf.
Partyka, Józef. „Udostępnianie turystyczne parków narodowych w Polsce a krajobraz”. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego 14 (2010): 252-263.
Scześciło, Dawid. Regulacja tworzenia i powiększania parków narodowych w Polsce. Propozycja ClientEarth Poland na rzecz modelu partycypacyjnego (Warszawa: ClientEarth Poland 2011), dostęp 15 kwietnia 2017.
https://www.clientearth.org/reports/rapor-to-parkach-narodowych-clientearth.pdf.

PARK KULTUROWY

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Park kulturowy stanowi jedną z czterech form ochrony zabytków wyróżnionych w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. Jest to obszar ukształtowany historycznie, zawierający elementy wytworzone przez naturę i człowieka.

Celem jego powołania jest ochrona krajobrazu kulturowego oraz zachowanie wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej (np. zabytkowa architektura, założenie urbanistyczne). Procedura ustanawiania parku kulturowego polega na powołaniu parku przez radę gminy po zasięgnięciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków. Rada gminy lub związek gmin (jeśli park leży na terenie wykraczającym poza granice gminy) uchwala nazwę parku, sposób ochrony oraz zakazy i ograniczenia związane z prowadzeniem robót budowlanych, działalnością rolniczą bądź przemysłową, zmianami sposobu korzystania z zabytków nieruchomych i umieszczeniem znaków niezwiązanych bezpośrednio z parkiem. Gminny organ władzy wykonawczej jest zobligowany do utworzenia – w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków – planu ochrony obowiązującej na terenie parku. Park kulturowy jest zatem samorządową formą ochrony krajobrazu kulturowego, za którą odpowiedzialna jest miejscowa społeczność. Motywacją dla utworzenia parku kulturowego jest przede wszystkim chęć podkreślenia specyfiki kulturowej regionu. Ustanowienie parku kulturowego ma doniosłe znaczenie w wymiarze lokalnym, ponieważ może on stanowić podstawę tożsamości dla społeczności lokalnej.
Parki kulturowe o szczególnym znaczeniu zostają niekiedy uznane za pomniki historii, a także, w przypadku wyjątkowej wartości, wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Na terenie Polski obecnie znajduje się 35 parków kulturowych, m.in. Wilanowski Park Kulturowy czy Park Kulturowy Stare Miasto w Krakowie.
[M.St.]

Literatura:
Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2014 poz. 1446).
Golat, Rafał. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Komentarz. Kraków: Kantor Wydawniczy Zakamycze, 2004.
Narodowy Instytut Dziedzictwa, Parki Kulturowe, 5.11.2017, dostępne: https://www.nid.pl/pl/Dla_wlascicieli_i_zarzadcow/dla-samorzadow/parki-kulturowe/
Zalasińska, Katarzyna. Ochrona zabytków. Warszawa: LexisNexis, 2010.
Zeidler, Kamil. Prawo ochrony dziedzictwa kultury. Warszawa: Oficyna Wolters Kulwer Business, 2007.

OKOLICA

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Obszar rozciągający się dookoła jakiegoś miejsca, ściśle z nim powiązany, ustanawiany przez aktywność człowieka. Ma charakter przestrzenny (topograficzny) i symboliczny. Nieznaną wcześniej okolicę można poznać wędrując po niej.

Okolica otacza miejsce jako przestrzeń zamieszkaną przez człowieka. W koncepcji Ingolda to „przestrzeń zadana”, w której dokonuje się celowość, praktyczne działania i codzienna aktywność; w koncepcji Heideggera to przestrzeń, w której dokonuje się rozumienie.
Okolica określa peryferia miejsc, łączy je za pomocą sieci dróg i ścieżek, które wytyczamy oraz przemierzamy w codziennym procesie zamieszkiwania; nabiera ona dla człowieka sensów i znaczeń wraz z poznawaniem przez niego miejsc i punktów orientacyjnych, które łączą i spajają przebiegające w okolicy drogi. W tym sensie podlega ona doświadczeniu topograficznemu. Bycie w drodze to nie tylko sposób poznawania okolicy (w sensie topograficznym, społecznym i kulturowym) i nadawania znaczeń, to także nacechowywanie jej naszą obecnością. Dzięki wędrówce (przemieszczaniu się) okolica jest przez ludzi aktualizowana, może się rozszerzać, zyskuje kierunki i strony. Kierunki z czasem wypełniają się znaczeniami i sensami (zatracają swój obiektywny charakter jako punktów na mapie), nabierają wartości subiektywnych stron, które odróżniamy na podstawie wcześniejszych doświadczeń, wypełniamy indywidualnymi treściami (Buczyńska-Garewicz). Wędrówka dokonuje się w czasie, co oznacza, że okolica łączy w sobie przestrzeń i czas (rozpoznanie i tworzenie okolicy następuje w czasie).
Okolica to przestrzeń życia i działania, w której człowiek zostawia swoje ślady (materialne i symboliczne), zapisane w jej ukształtowaniu topograficznym, materialnym i symbolicznym, wynikające ze sposobów zamieszkiwania, gospodarowania, korzystania z terenu; odbija się w obrazie fauny i flory, kulturowej działalności, w tym, co decyduje o tożsamości (Edensor).
W doświadczaniu okolicy należy rozróżnić perspektywy mieszkańca i turysty. Z perspektywy mieszkańca ma ona charakter przestrzeni życia (już rozpoznanej, spojrzenie „od środka”). Z perspektywy turysty ma zaś charakter przestrzeni do eksploracji, która może być oceniana pod kątem estetycznym bądź rekreacyjnym (spojrzenie „z zewnątrz”).
Obecnie znaczenie terminu ulega zmianie wskutek rozwoju technologii. Okolicą może być cały świat, zaś narzędziem zapośredniczającym odbiór rzeczywistości – komputer i smartfon. Miejscem staje się widok wyświetlany na ekranie monitora, drogą – trasa wyświetlana dzięki GPS-om. Zamieszkujemy cały świat (czy też jego fragmenty obecne w mediach i poddane interpretacji), bo staje się on naszym doświadczeniem, nawet, jeśli zapośredniczonym przez ekran monitora. W pewnym sensie okolica zostaje tu sprowadzona do roli widoku (wobec którego znajduje się w istotnej opozycji), doświadczanego dzięki aplikacjom komputerowym za pomocą zmysłu wzroku. Doświadczenia topograficznego nie daje się jednak sprowadzić do trasy, którą przebyło się fizycznie. Tak rozumiana okolica staje się źródłem tożsamości pojmowanej nie w kategoriach geograficznych, lecz wspólnoty zainteresowań (trosk, strachu, pasji, itd.).
[M.G., B.F.]

Literatura:
Buczyńska-Garewicz, Hanna. Miejsca, strony, okolice. Przyczynek do fenomenologii przestrzeni. Kraków: Universitas, 2006.
Böhme, Gernot. Filozofia i estetyka przyrody w dobie kryzysu środowiska naturalnego, tłum. J. Marecki. Warszawa: Oficyna Naukowa, 2002.
Edensor, Tim. Tożsamość narodowa, kultura popularna i życie codzienne, tłum. A. Sadza. Kraków: Wydawnictwo UJ, 2004.
Frydryczak, Beata. Krajobraz. Od estetyki the picturesque do doświadczenia topograficznego, Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2013.
Heidegger, Martin. Budować, mieszkać, myśleć: wybrane eseje, tłum. K. Michalski. Warszawa: Czytelnik, 1977.
Ingold, Tim. The Perception of the Environment. Essay of Livelihood, Dwelling and Skill. London – New York: Routledge, 2000.
Tuan, Yu Fu. „Topofilia i środowisko”, tłum. J. Dworniczak. W: Krajobrazy. Antologia tekstów, red. Beata Frydryczak, Dorota Angutek, 297-319. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2014.

OJCZYZNA

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Konstrukt teoretyczno-emocjonalny, wiążący określoną społeczność z danym terytorium jako miejscem zamieszkiwania przodków („kraj przodków”); „korelat pewnych postaw psychicznych, wchodzących w skład kulturowego dziedzictwa grup społecznych” (Ossowski); ojcowizna; przeciwieństwo obczyzny.

Ossowski wyróżnia ojczyznę prywatną („mała ojczyzna”) i ideologiczną. Ojczyzna prywatna to przestrzeń będąca czyimś miejscem urodzenia i definiowana poprzez osobiste, jednostkowe doświadczenia i wspomnienia z czasów dzieciństwa, często o emocjonalnym zabarwieniu; z obszarem tym łączy człowieka szczególna więź uczuciowa. Pojęcie „ojczyzna ideologiczna” odnosi się do znaczenie większego obszaru (oznacza w zasadzie terytorium danego państwa). Obszar ten uważają za swoją ojczyznę członkowie danej społeczności narodowej, postrzegający dane terytorium jako przestrzeń, z którą związani są duchowo i emocjonalnie z przyczyn kulturowych i historycznych, Ludzie należący do jednego narodu mogą mieć zatem różne ojczyzny prywatne, ale wspólną ojczyznę ideologiczną. Ojczyzna w obu znaczeniach to miejsce, które się zamieszkuje lub za nim tęskni (np. przebywając na emigracji).
Jako idea ojczyzna (w obu znaczeniach, chociaż najczęściej dotyczy to ojczyzny ideologicznej) odgrywa rolę w budowaniu poczucia więzi wspólnotowej. Z ojczyzną wiążą człowieka losy przodków (tak zwane mity założycielskie), historia narodu, tradycja, religia, język; często pozytywna więź emocjonalna, poczucie szacunku wyrażające się w postawie patriotyzmu (miłości do ojczyzny przejawiającej się w poświęceniu, przedkładaniu dobra zbiorowego nad jednostkowym, gotowości do poświęcenia życia w jej obronie). Pojęcie ojczyzny, podobnie jak pojęcie narodu, bywa silnie zideologizowane i ma charakter wyobrażeniowy (Gellner, Anderson). Jest terminem zwyczajowym, funkcjonującym w świadomości, nieposiadającym prawnych konotacji (ojczyznę należy tu odróżnić od pojęć „państwo” i „obywatelstwo”).
Z ideą ojczyzny powiązana jest pamięć przejawiająca się m.in. w pomnikach przypominających o ważnych dla narodu miejscach, wydarzeniach i bohaterach. Pamięć odgrywa rolę w zbiorowych rytuałach spajających dany obszar i zamieszkującą go społeczność, poprzez które idea ojczyzny jest wyrażana i wzmacniana (rytuały te często mają znaczenie polityczne, niewolne od niego bywają również rytuały religijne). Rytuały mogą być przejęte (zawłaszczone) lub wynalezione, tworzą i podtrzymują mit wspólnoty łączącej miejsca, ludzi i wartości [Anderson].
Idea ojczyzny bywa obudowywana wokół charakterystycznych dla danego kraju elementów środowiska tworzących krajobraz narodowy, np. fauny i flory (żubr i bocian jako symbole Polski), klimatu („złota polska jesień”), geografii, sposobów organizacji przestrzeni itd. Krajobrazy narodowe stają się częścią tożsamości i – w rezultacie – czasem uznawane są przez członków danego narodu za najpiękniejsze w kategoriach estetycznych (taki stereotyp dotyczy np. polskiego wybrzeża Bałtyku, polskich gór itd.).
[M.G., B.F.]

Literatura:
Anderson, Benedict. Wspólnoty wyobrażone: rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, tłum. S. Amsterdamski. Kraków: Znak, 1997.
Cresswell, Tim. Place: a Short Introduction. Malden, USA, Oxford, UK and Carlton, Australia: Blackwell Publishing, 2004.
Gellner, Ernest. Narody i nacjonalizm, tłum. T. Hołówka. Warszawa: PIW, 1991.
Ossowski, Stanisław.. O ojczyźnie i narodzie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1984.
Hobsbawn, Eric, Ranger, Terence. Tradycja wynaleziona, tłum. M. Godyń, F. Godyń. Kraków: Wydawnictwo UJ, 2008.

OCHRONA KRAJOBRAZU

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Działania mające na celu utrzymanie pierwotnego stanu oraz walorów naturalnych i kulturowych krajobrazu.

W Polsce pierwszym oficjalnym dokumentem dotyczącym ochrony krajobrazu była ustawa z 1980 r., wprowadzająca regulacje prawne oraz ustanawiająca parki krajobrazowe. Dokument był odpowiedzią na postępującą degradację krajobrazu naturalnego i masowe uprzemysłowienie kraju, które rozpoczęło się po 1945 r. Kolejnym aktem prawnym w polskim ustawodawstwie wzmacniającym ochronę krajobrazu była ustawa o ochronie przyrody z 2001 r. Określiła ona istniejące w Polsce formy ochrony krajobrazu (należą do nich: park narodowy, rezerwat przyrody, park krajobrazowych, obszar chronionego krajobrazu, obszar Natura 2000, pomnik przyrody, użytek ekologiczny oraz zespół przyrodniczo-krajobrazowych). Dokument uwzględniał konieczność ochrony wielu typów krajobrazu: miejskiego, podmiejskiego, industrialnego, wiejskiego i osadniczego.
Znaczącą zmianę w sposobie postrzegania ochrony krajobrazu przyniosła tzw. „prezydencka” ustawa krajobrazowa z 2015 r.. Ustawa zdefiniowała kilka istotnych pojęć związanych z ochroną krajobrazu, m.in. reklamę, szyld, krajobraz i krajobraz priorytetowy czy dominantę krajobrazową. W ramach ustawy powołano instytucję audytu krajobrazowego odpowiedzialną za wskazywanie w poszczególnych województwach krajobrazów chronionych, określanie ich cech i wartości oraz lokalizowanie krajobrazów priorytetowych. Dokument wskazuje miejsca i granice parków kulturowych, parków narodowych i krajobrazowych, rezerwatów przyrody, obszary chronionego krajobrazu i obiekty znajdujące się na listach Światowego Dziedzictwa UNESCO oraz obszary Sieci Rezerwatów Biosfery UNESCO.
W prawie lokalnym funkcjonuje urbanistyczna zasada ochrony krajobrazu (UZOK), określająca zasady zagospodarowywania przestrzennego z uwzględnieniem wartości krajobrazowych. Pomniejszą rolę w ochronie krajobrazu odgrywają inne akty, m.in. ustawa o obszarach morskich RP i administracji morskiej z 1991 r. (krajobrazy nadmorskie), ustawa o lasach z 1991 r. (krajobrazy leśne) oraz ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych z 1995 r. (krajobrazy wiejskie, rolnicze, hydrogeniczne), ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. (krajobrazy historyczne, archeologiczne).
Polskie prawodawstwo wymienia dwie formy ochrony krajobrazu. W świetle ustawy o ochronie przyrody są to: park krajobrazowy, obszar chronionego krajobrazu i zespół przyrodniczo-krajobrazowy. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wprowadza również ochronę parku kulturowego.
Szczególnej ochronie ze względu na swoją złożoność podlega krajobraz kulturowy oraz dziedzictwo kulturowe. Formy ochrony wspomnianego typu krajobrazu zostały uwzględnione w Konstytucji RP (szczególnie art. 5 i 6), ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r., ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 2003 r., prawie budowlanym z 1994 r. oraz w dokumentach strategicznych: Narodowym Programie Kultury „Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego” oraz Koncepcji zagospodarowania przestrzennego kraju.
Europejska Konwencja Krajobrazowa z 2000 roku wyróżnia dwa podejścia do ochrony krajobrazu: bierne (mające na celu zachowanie i utrzymanie krajobrazu) oraz czynne (polegające na dokonywaniu zharmonizowanych zmian w jego obrębie). Poza Europejską Konwencją Krajobrazową istnieje szereg innych regulacji międzynarodowych odnoszących się do ochrony krajobrazu i jej elementów, np. Konwencja z Ramsar (1971) o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, Konwencja Berneńska (1979) dotycząca ochrony naturalnych siedlisk, Konwencja o ochronie dziedzictwa architektonicznego Europy (Grenada 1985), Konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego z La Valetty (1992) oraz nowa Konwencja Helsińska (1992) dotycząca ochrony środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego. Wymienione konwencje są również ważną częścią polskiego systemu ochrony krajobrazu.
Ochroną krajobrazu zainteresowane są również liczne ruchy ekologiczne o zasięgu międzynarodowym i lokalnym.
[B.F., M.K.]

Literatura:
Bogdanowski, Janusz. Konserwacja i kształtowanie w architekturze krajobrazu: wybrane problemy. Kraków: Politechnika Krakowska, 1972.
Ciechanowicz-McLean, Janina. Międzynarodowe prawo ochrony środowiska. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1999.
Ciołek, Gerard. Zarys ochrony i kształtowania krajobrazu. Warszawa: Arkady, 1964.
Degórski, Marek. „Problemy planowania ochrony krajobrazu w Polsce”. Problemy planowania ochrony krajobrazu w Polsce XXXIII (2012): 17-29.
Europejska Konwencja Krajobrazowa sporządzona we Florencji dnia 20 października 2000 roku.
Klimczak, Laura. „Nowe narzędzia ochrony krajobrazu – zarys zmian legislacyjnych w projekcie tzw. Ustawy o ochronie krajobrazu”. Przestrzeń i Forma 21 (2014): 443-62.
Kistowski, Mariusz. „Bierna ochrona krajobrazu jako podstawa utrzymania korzystnych warunków życia człowieka”. Przegląd Przyrodniczy 2 (2010): 18-30.
Kistowski, Mariusz. „Perspektywy ochrony krajobrazu w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem parków krajobrazowych”. Przegląd Przyrodniczy 3 (2012): 30-45.
Ustawa o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu.
Żarska, Barbara. Ochrona krajobrazu. Warszawa: Wydawnictwo Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, 2003.

OBSZAR NATURA 2000

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Program sieci obszarów objętych ochroną przyrody na terenie państw Unii Europejskiej, który stawia sobie za cel: 1) zachowanie określonych typów siedlisk przyrodniczych i gatunków uważanych za cenne i zagrożone w skali całej Europy; 2) ochronę bioróżnorodności.

Decyzja o stworzeniu sieci europejskich obszarów chronionych zapadła w latach 90. XX w. Nadzór nad jej formą sprawuje jeden z organów Komisji Europejskiej – Dyrekcja Generalna Środowiska, lecz bezpośredni obowiązek wdrażania zasad programu spoczywa na każdym z państw członkowskich. Sieci krajowe, włączane do sieci europejskiej, są powoływane w oparciu zarówno o prawo dotyczące ochrony przyrody obowiązujące w danym kraju, jak i o generalne kryteria wyznaczania obszarów (reprezentatywność wobec regionów biogeograficznych Europy, stan zachowania danego obszaru, stopień zagrożenia, rzadkość występowania gatunków) (Radziejowski). Cechą charakterystyczną programu Natura 2000 jest to, że ochroną obejmuje wybrane gatunki fauny i flory, a także ich naturalne siedliska. W przeciwieństwie do tradycyjnych form ochrony przyrody (parki narodowe, rezerwaty) Natura 2000 nie roztacza opieki nad wszystkimi komponentami na wyznaczonym obszarze.
Program sieci obszarów opiera się na założeniu, że wspólne działanie na rzecz ochrony i opieki nad dziedzictwem naturalnym Europy przyczyni się do optymalizacji kosztów oraz będzie skutkowało korzystnymi efektami dla środowiska. Program Natura 2000 jest normowany przez dwie dyrektywy unijne: dyrektywę z dnia 2 kwietnia 1979 roku w sprawie ochrony dzikich ptaków (tzw. dyrektywa ptasia, rozbudowana i poprawiona w 2009 roku) oraz dyrektywę z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory (tzw. dyrektywa siedliskowa „habitatowa”). Obecnie program obejmuje 26400 obszarów , których łączna powierzchnia wynosi ok. 788 tys. km² powierzchni lądowej i 318 tys km² powierzchni morskiej. W Polsce w skład sieci Natura 2000 wchodzą 994 obszary.
Kluczowe dla programu Natura 2000 jest pojęcie obszaru ochrony. Oznacza ono, że na wyznaczonym obszarze ochronie podlegają określone gatunki oraz siedliska. Ochroną programu obejmuje się tereny istotne ze względu na występowanie zagrożonych lub bardzo rzadkich gatunków roślin, zwierząt czy dystynktywnych siedlisk przyrodniczych, mających znaczenie dla ochrony wartości przyrodniczych Europy. Funkcjonowanie obszarów ochrony opiera się na trzech zasadniczych obowiązkach: 1) obowiązku oceny (tj. każde przedsięwzięcie, które mogłoby mieć wpływ na obszar objęty programem, musi być ocenione pod kątem oddziaływania na chronioną przestrzeń; przy ocenie realnych zagrożeń dla krajobrazu obowiązuje zasada ostrożności, która gwarantuje, że działania niekorzystne dla środowiska zostaną wykluczone; zasada nie ma precedensu w sytuacji, gdy działanie przy obszarze Natura 2000 jest dyktowane wyższym interesem publicznym); 2) obowiązku proaktywnej ochrony (tj. zapewnienie specjalnych środków ochrony – legislacji, działania ochrony czynnej, systemów umów, które pozwolą na roztoczenie nad obszarami pełnej ochrony); 3) obowiązku zapobiegania wszelkim pogorszeniom (tj. organy administracji i ochrony przyrody są zobowiązane do zapobiegania pogorszeniom stanu siedlisk i gatunków wynikającym z czynników naturalnych lub działalności człowieka; w tym celu ustala się tzw. plan zadań ochronnych sporządzany na co najmniej 10 lat).
Strona polska została zobowiązana do przystąpienia do programu Natura 2000 z chwilą podpisania przez nią Traktatu ateńskiego z 16 kwietnia 2003 r., stanowiącego podstawę prawną przystąpienia Polski do Unii Europejskiej. Dyrektywy unijne będące podstawą prawną dla funkcjonowania programu Natura 2000 zostały wprowadzone do obowiązującej ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004.
Atutem programu Natura 2000 jest sprzyjanie turystyce przyrodniczej. W Polsce przejawem współpracy organów administracyjnych z przemysłem turystycznym jest istnienie Certyfikatu Blisko Natury przyznawanego gospodarstwom agroturystycznym zapewniającym ofertę turystyki przyrodniczej.
[M.St.]

Literatura:
Natura 2000 — portal informacyjny, 4.11.2017, dostępne: http://natura2000.org.pl
Pawlaczyk, Paweł (red.) Natura 2000 — niezbędnik urzędnika. Świebodzin: Wydawnictwo Klubu Przyrodników, 2008.
Radziejowski, Janusz. Obszary chronionej przyrody. Warszawa: Wszechnica Polska, 2011.
Sieć Natura 2000: 10 pytań — 10 odpowiedzi. Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004.

KRAJOZNAWSTWO

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

(Dawniej: krajopisarstwo, krainopisarstwo, ziemiopisarstwo) – w szerokim sensie zbiór wiadomości lub całość wiedzy (z zakresu geografii, historii, etnografii) na temat kraju lub regionu.

Krajoznawstwo obejmuje: 1. ruch społeczny dążący poprzez różne formy turystyki do poznawania kraju lub regionu, gromadzenia wszelkich o nim wiadomości i popularyzowania ich, działający na rzecz utrwalania i pomnażania lokalnych (rodzimych) odrębności przyrody i kultury, ochrony i opieki nad zabytkami, zwiększenia świadomości wartości rodzimych przyrody i kultury; 2. obszar wiedzy z określonym przedmiotem poznania (kraj, kultura regionalna, suma wytworzonych wartości, krajobraz) i metodologią (czerpiącą z różnych dyscyplin naukowych, w tym z geografii, folklorystyki, botaniki, zoologii, nauk agrarnych, ekonomicznych, historii, historii sztuki, archeologii, prawa i obsługi turystyki). Krajoznawstwo za cel obiera zarówno gromadzenie wiedzy o kraju lub jego części (regionie), jak i jej popularyzowanie poprzez np. organizowanie ruchu turystycznego o charakterze poznawczo-dydaktycznym.
Początki myśli krajoznawczej w Polsce sięgają czasów działalności Komisji Edukacji Narodowej (1773), która do procesu nauczania wprowadziła elementy historii Polski, historii naturalnej, język polski. W tym samym okresie Hugon Kołłątaj i Julian Ursyn Niemcewicz wskazywali na konieczność rozpoczęcia gromadzenia zbiorów muzealnych kultury narodowej, poznawania historii i przyrody kraju. W dobie romantyzmu wiedza o kraju wprzęgnięta została w procesy przeciwdziałania wynarodowianiu i stanowiła element walki o wolność Polski. W drugiej połowie XIX w. rozwijać zaczął się ruch turystyczny i na znaczeniu zaczęły zyskiwać miejscowości krajoznawczo i krajobrazowo atrakcyjne (np. chętnie odwiedzane przez polskich poetów i malarzy Zakopane). W początkach XX w. zaczyna się nurt opisowy krajoznawstwa, dokumentujący badania naukowe nad krajobrazem, folklorem, przyrodą regionów.
Z pojęciem krajoznawstwa łączy się pojęcie obiektów krajoznawczych, wyróżnionych ze względu na ich wartości historyczne, religijne, naukowe, artystyczne, kulturalne, techniczne czy gospodarcze (np. pomniki przyrody, zabytki sztuki, tablice pamiątkowe). W jego zakres wchodzi też pojęcie walorów krajoznawczych odnoszące się do całokształtu elementów danego terenu (kraju) o charakterze przyrodniczym i kulturowym, przedstawiających określoną wartość krajoznawczą (na przykład krajobraz, punkt widokowy, flora i fauna, miejscowe zwyczaje i obyczaje, festiwale promujące lokalną kulturę), mające wpływ na turystyczną atrakcyjność terenu. Obiekty krajoznawcze, które tworzą zwartą całość pod względem krajoznawczym, nazywane są zespołem krajoznawczym (np. zespół klasztorny: kościół, klasztor i cmentarz czy zespół pałacowy wraz z otoczeniem przyrodniczym, parkiem, ogrodem etc.). Kluczowym dla krajoznawstwa pozostaje termin krajobraz, rozumiany szeroko jako przestrzeń, teren lub terytorium wraz z charakterystycznymi dla niego zespołami przyrodniczymi oraz zabytkami kultury materialnej, społecznej i duchowej. Krajoznawstwo pozostaje obszarem wiedzy, która uwypukla powiązania między przyrodą i kulturami regionalnymi w sensie etnicznym (grup lub mniejszości etnicznych) lub społecznym (kultura poszczególnych grup społecznych, na przykład rolników, górników etc.).
[M.G.]

Literatura:
Bieńczuk, Grzegorz. Krajoznawstwo i jego związki z turystyką. Warszawa: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Warszawie, 2003.
Kruczek, Zygmunt. Metodyka krajoznawstwa. Kraków: Wydawnictwo AWF, 1983.
Kruczek Zygmunt, Kurek Artur i Nowacki Marek. Krajoznawstwo: zarys teorii i metodyka. Kraków: Proksenia, 2003.
Prószyńska-Bordas, Hanna. Krajoznawstwo: tradycja i współczesność. Warszawa: Difin, 2016.

KRAJOBRAZ-PALIMPSEST

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Pierwotnie palimpsest (gr. palimpsēstos) był to rękopis spisany na materiale, na który nałożono, po wcześniejszym wymazaniu, kilka warstw tekstu. We współczesnej nauce jest to pojęcie opisujące wielowarstwowość i wieloczasowość przedmiotu badań lub doświadczenia, w którym określone treści zostały zatarte lub zakryte.

Pojęcie „palimpsest” stosuje się w badaniach literaturoznawczych, historycznych i archeologicznych, geograficznych, studiach nad pamięcią, psychologii, neurobiologii i innych. W studiach krajobrazowych oznacza wielowarstwowość krajobrazu – symboliczną i fizyczną; opisuje procesy naturalne i kulturowe warstwowo osadzające się w postaci możliwych do odczytania śladów materialnych i niematerialnych.
W archeologii metafora palimpsestu służy do opisu wielowarstwowości: nakładania i kumulacji osadów krajobrazu kulturowego, charakteryzowanego przez kolejne warstwy stratygraficzne. W szczególności z pojęcia tego korzysta archeologia krajobrazu, traktująca krajobraz jako trwający w czasie i podlegający ciągłym zmianom. Wymaga to prześledzenia poszczególnych podejmowanych w nim działań, składających się na proces przeobrażania zamieszkiwanej ziemi (Barrett, Ingold). Opis krajobrazu jako historii przeobrażeń powierzchni ziemi dokonywanych przez człowieka prowadzi do katalogowania zmian materialnych. W tym sensie pojęcie „palimpsest” wpisuje się w metody badań odwołujących się do chronologicznej sekwencji zdarzeń i artefaktów, przy uwzględnieniu szerszego kontekstu środowiska, w którym odnotowywane są różne świadectwa materialne i naturalne. Stratygrafia zmierza do czasowego uporządkowania śladów, świadectw i zabytków, od najwcześniejszego do ostatniego.
Do krajobrazu kulturowego odwołuje się również dyskurs pamięci. Metafora palimpsestu stosowana wobec krajobrazu pamięci jest w ramach tego dyskursu argumentem na rzecz wieloznaczności przeszłości i jej odczytań. Jak twierdzi Traba, nakładające się warstwy przeszłości stanowią ciągłość, pozwalającą zrozumieć przeszłość i jako takie opowiadają „prawdziwą historię miejsca”. Idea palimpsestu pozwala podtrzymać pamięć o tym, co zapomniane i wyrugowane z pamięci zbiorowej, stając się dowodem na to, że zagubionych w trakcie dziejów znaczeń i sensów nie da się całkowicie wymazać. „Zagubione” sensy przenikają do teraźniejszości w formie alegorycznej (Benjamin). Do takiego rozumienia krajobrazu odwołuje się również koncepcja „palimsestowego odbioru rzeczywistości” (Kowalski).
W badaniach nad krajobrazem metafora palimpsestu, odwołując się zarówno do krajobrazu naturalnego (topograficznego), jak i kulturowego, pozwala przypisać mu charakter narracyjny, co oznacza, że sam krajobraz staje się rodzajem opowieści o poprzednich pokoleniach, które go ukształtowały, a których pamięć wpisana jest w strukturę krajobrazu. Człowiek pozostawia w krajobrazie swoje ślady w postaci znaków i symboli mających swe odbicie w jego geomorfologicznym ukształtowaniu, faunie i florze oraz kulturowej aktywności człowieka. W tak rozumianym krajobrazie spotyka się to, co przyrodnicze z tym, co kulturowe, a każdy element, czy to architektoniczny, czy przyrodniczy, zyskuje swoje znaczenie brzemienne przeszłością i naznaczone teraźniejszością.
[B.F.]

Literatura:
Traba, Robert. Pamięć zapisana w kamieniu, czyli krajobraz kulturowy jako palimpsest. W: Przeszłość w teraźniejszości. Polskie spory o historię na początku XXI wieku. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2009.
Benjamin, Walter. Pasaże, tłum. I. Kania. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005.
Barrett, John. C. Chronologie krajobrazu, tłum. B. Frydryczak. W: Krajobrazy i ogrody. Ujęcie interdyscyplinarne, red. Beata Frydryczak. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2014.
Ingold, Tim. Czasowość krajobrazu, tłum. B. Frydryczak. W: Krajobrazy. Antologia tekstów, red. Beata Frydryczak, Dorota Angutek. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2014.
Kowalski, Piotr. Encyklopedia i palimpsest. W: Poszukiwanie sensów: lekcja z czytania kultury, red. Piotr Kowalski, Zbigniew Libera. Kraków: Wydawnictwo UJ, 2006.

KRAJOBRAZ NARODOWY

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Koncepcja łącząca terytorium politycznie i/lub emocjonalnie bliskie danemu narodowi z potrzebami, wartościami, wyobrażeniami i tradycjami z tym narodem kojarzonymi lub definiująca charakterystyczne elementy jakiegoś krajobrazu poprzez pryzmat wartości narodowych.

Koncepcja krajobrazu narodowego znajduje najbardziej spójny wyraz w państwach narodowych (Cosgrove). Idea tego rodzaju krajobrazu często nabudowana jest wokół specyficznej dla danego kraju fauny i flory (np. orzeł bielik, płaczące wierzby i dęby jako symbole Polski, wrzosowiska jako cechy charakterystyczne dla Szkocji), elementów topografii i fizjografii (np. norweskie fiordy, szwajcarskie Alpy), geografii (np. Polska jako kraj rozciągający się między Bałtykiem a Tatrami), klimatu (np. obecność czterech pór roku), charakterystycznych dla danego kraju sposobów zagospodarowania terenu (np. morfologia wsi, układ pól, greckie gaje oliwne, polskie sady, chińskie tarasy ryżowe, różnice między pustynną Palestyną a rolniczo zagospodarowanym Izraelem), pomników i symboli narodowych (np. Statua Wolności, zniszczone wieże WTC, wieża Eiffla), religii i sposobów wznoszenia i sytuowania świątyń, rozpoznawania estetycznych walorów danego terenu (np. francuskie ogrody formalne i krajobrazowe angielskie), podejścia do środowiska (za „czyste” uchodzą krajobrazy Finlandii czy Kanady, za „zanieczyszczone” – Chin). W tworzeniu takich krajobrazów udział biorą ikoniczne wyobrażenia, ilustrujące związek między ludźmi lub narodem a zamieszkiwanym przez nich terytorium i przyrodą (Cresswell). Pojęcie krajobrazu narodowego (tego, co za takowy uznajemy), podobnie jak pojęcie narodu, bywa silnie zideologizowane i ma charakter wyobrażeniowy (Gellner, Anderson).
Idee narodu i patriotyzmu wiążące człowieka ze środowiskiem lokalnym pojawiły się wśród wykształconych Rzymian już w I w. n.e., ale w szerszej skali zaistniały dopiero w drugiej połowie XIX i w ciągu XX wieku, gdy kształtowały się europejskie państwa narodowe. Autorami idei narodu i krajobrazu narodowego byli artyści i historycy, odmalowujący poruszające wyobraźnię i wrażliwość obrazy związków między naturą a zamieszkującą ją ludnością (np. Meitzen opublikował pod koniec XIX wieku dzieło, w którym głosił, że każdy lud stworzył wyjątkową formę organizacji terenu oraz że krajobraz jest istotnym wyznacznikiem etnicznego lub narodowego charakteru; podobne idee w Niemczech ogłaszał Herder, w Polsce – Mickiewicz i Słowacki). Niektóre krajobrazy (oraz ich ikoniczne wyobrażenia) były szczególnie cenione za swą rolę w budowaniu tożsamości narodu i kształtowaniu jego kultury. W kulturze polskiej pojawiły się wizerunki górali tatrzańskich na tle gór; w Niemczech, zjednoczonych jako państwo narodowe pod władzą Prus, promowano obraz muskularnego Niemca stojącego wśród gór i lasów. W Irlandii krajobraz narodowy próbowano definiować poprzez akcentowanie celtyckich elementów kulturowych (Cosgrove). W XX wieku krajobrazy stały się rozpoznawalnymi symbolami narodowymi i elementami dziedzictwa narodowego na równi z flagami czy językami (Lowenthal).
Wyobrażenie krajobrazu narodowego pomaga w tworzeniu tożsamości narodowej i utrzymaniu kulturowej jedności (dążenie do zachowania tożsamości poprzez regulacje ochraniające „widok”). Jest wpisane w mity założycielskie, łączą się z nim losy bohaterów i publiczna pamięć. Ten rodzaj krajobrazu budowany jest na gruncie wspólnoty doświadczeń, ale może powodować wykluczenie (kto i na jakich zasadach ma prawo przebywać na danym terytorium, kto ma prawo do dziedziczenia ziemi [Rose, Philips]); może także stać się narzędziem polityki imperialnej, gdy na podbitym terytorium zaczyna się tworzyć krajobrazy właściwe narodowi kolonizatorów. W Południowej Dakocie, na terytorium Indian Plains wykuto w skale Rushmore popiersia czterech amerykańskich prezydentów, ilustrując i zarazem uprawomocniając tym gestem władzę białego człowieka, zaś Indian, zamieszkujących pierwotnie ten teren, zamknięto w rezerwatach. Podobnie postąpiono wobec Aborygenów w Australii. W krajobraz narodowy Filipin wpisano kościoły katolickie; na wzór krajobrazu europejskiego zagospodarowano też część krajobrazu Tahiti, Nowej Zelandii czy Indii (Smith). W 2001 r. afgańskim Bamian Talibowie zniszczyli posągi Buddy, by lokalny krajobraz bliższy był idei Państwa Islamskiego.
Pojęcie narodu i wpajanie miłości do krajobrazu narodowego sprawia, że przestaje się dostrzegać nierówności społeczne – propagowanie miłości do życia górniczego doprowadza do tego, że łatwo przychodzi zignorować niebezpieczeństwo pracy w kopalni. W Anglii i Francji w XVIII i XIX wieku tworzono ogrody na wsiach – „upiększanie” krajobrazu było legitymizowaniem władzy nad niższymi klasami. W USA i Kanadzie znaczenie nadawane naturalnemu krajobrazowi i jego roli w kształtowaniu tożsamości narodowej do dziś służy jako argument uzasadniający odmowę zwrotu ziem rdzennym populacjom. Idea krajobrazu narodowego jest więc uwikłana w politykę i ideologię (Agnew), w sensy ekonomiczne czy utylitarne (Agnew), bywa naznaczona imperializmem i nacjonalizmem (Mitchell) i nie może być traktowana wyłącznie w kategoriach kontemplowanego widoku. Czasem staje się ona przedmiotem roszczeń dwu lub więcej nacji, gdy jest częścią ich tradycji i składnikiem tożsamości (Ostra Brama w Wilnie, Cmentarz Orląt Lwowskich, Jerozolima) stając się częścią uprawianej przez dane państwo (państwa) polityki historycznej. Krajobraz narodowy może także przyczynić się do rozwoju turystyki (podróże do miejsc rozpoznawanych jako ikoniczne dla danych państw: Niagara w Kanadzie, parki narodowe i safari w Kenii, japońska góra Fudżi, amerykański Wielki Kanion Kolorado, Żółte Góry w Chinach itd.)
[M.G.]

Literatura:
Agnew, John A., Corbridge, Stuart. Mastering Space: Hegemony, Territory and International Political Economy. London: Routledge, 1995.
Anderson, Benedict. Wspólnoty wyobrażone: rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, tłum. S. Amsterdamski. Kraków: Znak, 1997.
Cosgrove, Denis. „Krajobraz i europejski zmysł wzroku”, tłum. B. Frydryczak. W: Krajobrazy. Antologia tekstów, red. Beata Frydryczak, Dorota Angutek, 79-111. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2014.
Cresswell, Tim. Place: a Short Introduction. Malden, USA, Oxford, UK and Carlton, Australia: Blackwell Publishing, 2004.
Gellner, Ernest. Narody i nacjonalizm, tłum. T. Hołówka. Warszawa: PIW, 1991.
Lowenthal, David. „Życie z krajobrazem i oglądanie krajobrazu”, tłum. D. Stadnik. W: Krajobrazy. Antologia tekstów, red. Beata Frydryczak, Dorota Angutek, 111-141. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2014.
Mitchell, Katharyne. „Multiculturalism, or the United Colors of Capitalism?” Antipode 25 (1993): 263–94.
Phillips, Richard. „Imperialism, sexuality and space: purity movements in the British Empire.” W: Postcolonial Geographies, red. Alison Blunt, Cheryl McEwan. London: Continuum, 2002.
Rose, Gillian. Feminism and Geography. Cambridge: Polity Press, 1993.
Smith, Bernard. European Vision and the South Pacific, 1768–1850: a study in the history of art and ideas. Oxford: Clarendon Press, 1985.

KRAJOBRAZ ZAGROŻONY

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Obszar zagrożony zniszczeniem, zdegradowaniem lub trwałym zanikiem, którego odtworzenie będzie trudne albo niemożliwe, a który wymaga działań ochronnych z uwagi na swoje walory przyrodnicze, kulturowe, społeczne, historyczne.

Zagrożenia dla krajobrazu mogą pojawić się ze strony czynników naturalnych, najczęściej jednak wynikają one z działalności człowieka. Wskazać można następujące rodzaje zagrożeń dla krajobrazu: biotyczne, polegające na oddziaływaniu żywych organizmów na krajobraz w sposób bezpośredni lub pośredni; abiotyczne, czyli powodowane procesami fizykochemicznymi (skażenie środowiska, drenaż wód podziemnych itd.); zagrożenia katastrofami naturalnymi i klęskami żywiołowymi (powódź, pożar); zagrożenia wynikające ze sposobu użytkowania jak osadnictwo i budownictwo oraz związanych z nimi zabiegów (takich jak przerywanie lub zwężanie ciągów ekologicznych, zbytnie zagęszczanie zabudowy lub wprowadzanie zabudowy o niskiej wartości estetycznej, zasłanianie przedpoli widokowych, uszczuplanie powierzchni biologiczne czynnej, tworzenie dzikich wysypisk śmieci, infrastruktury technicznej i komunikacyjnej, działalność przemysłowa, gospodarka rolna i leśna, stosowanie nawozów sztucznych, karczowanie lasów, wprowadzanie monokultur na dużych powierzchniach, eksploatacja surowców mineralnych, rozwój turystyki i przemysłu rekreacyjnego, wkraczanie na tereny przyrodniczo cenne i eksploatowanie ich turystycznie).
Wśród walorów krajobrazowych ulegających zdegradowaniu wskazać należy: estetyczne, środowiskowe, kulturowe, ekonomiczne, społeczne. W przypadku krajobrazu zagrożonego zniszczeniem narażona jest np. szata roślina, istniejące w danym miejscu biotopy, zabytki kultury, tradycyjne rzemiosła czy relacje społeczne. Krajobraz może być narażony na działanie szkodliwych czynników, które oddziałują w czasie względnie krótkim (np. konstruowanie tam na rzekach, budowa fabryk, powstawanie wysypisk śmieci) lub długim (np. stopniowe obniżanie się poziomu wód gruntowych, stepowienie krajobrazu). Ze względu na trwałość zmian wskazać można krajobraz zagrożony ze zdolnością do odtworzenia oraz ze zmianami nieodwracalnymi.
Krajobraz zagrożony wymaga ochrony i podjęcia działań zmierzających do jego zachowania. W tym celu wdrożona powinna zostać polityka w zakresie krajobrazu, rozumiana jako ogół zasad, strategii i wytycznych, które pozwolą podejmować specjalne środki mające na celu ochronę, gospodarkę i planowanie krajobrazu. Przy planowaniu takiej strategii uwzględnione powinny zostać także czynniki społeczne (oczekiwania względem krajobrazu czy plany w tym zakresie). Gospodarowanie krajobrazem powinno w tym kontekście oznaczać działanie, którego celem pozostaje zapewnienie podtrzymania krajobrazu, ukierunkowywanie i haromonizowanie jego przemian wynikających z procesów społecznych, gospodarczych i środowiskowych (w tym wprowadzanie programów edukacyjnych, podnoszenie świadomości społecznej itd.)
[M.G.]

Literatura:
Buchwald, Konrad, Engelhardt, Wolfgang. Kształtowanie krajobrazu a ochrona przyrody. Warszawa: Państwowe Wydawnictwa Rolnicze i Leśne, 1975.
Żarska, Barbara. Ochrona krajobrazu. Warszawa: Wydawnictwo SGGW, 2005.
Szczęsny, Tadeusz. Ochrona przyrody i krajobrazu. Warszawa: PWN, 1977.
Ostaszewska, Olga, Ostaszewski, Kazimierz. „Ochrona przestrzeni publicznej w świetle tzw. Ustawy krajobrazowej”. Studia Prawnicze i Administracyjne 15 (2016): 63-68.
Miszczak, Alicja E. „Obszar chronionego krajobrazu. Analiza administracyjnoprawna”. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio G 1 (2015): 55-70.

KRAJOBRAZ WIRTUALNY

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Krajobraz wygenerowany cyfrowo przy użyciu nowych technologii komputerowych w środowisku wirtualnym.

Krajobraz wirtualny to symulakrum (Baudrillard) naśladujące krajobraz rzeczywisty w taki sposób, by wywołać w odbiorcy wrażenie, że obcuje on z prawdziwym krajobrazem, a nie wyłącznie imitacją. Krajobraz wirtualny ma zastosowanie w przemyśle, nauce, rozrywce (np. gry komputerowe), edukacji (np. wirtualne muzea, animacje odtwarzające krajobraz historyczny). Pojawia się także w filmach, telewizji oraz wizualizacjach odtwarzających krajobraz rzeczywisty lub stwarzających środowisko rzeczywistości wirtualnej jako obraz statyczny bądź dynamiczny. Jego wygląd, charakter i rodzaj zależy całkowicie od inwencji twórcy i celów, dla których został stworzony. Poza wymienionymi zastosowaniami krajobraz wirtualny pojawia się także jako element programów komputerowych służących do tworzenia projektów architektonicznych, urbanistycznych, krajobrazowych. Nie występuje wówczas samodzielnie, ale jako narzędzie wizualizacji zamierzonego pomysłu.
Inną formą krajobrazu wirtualnego są panoramy przygotowane na podstawie zdjęć określonego obiektu, miejsca lub okolicy w sposób umożliwiający odbycie wirtualnego spaceru, czyli doświadczenia miejsca lub obiektu za pośrednictwem nowych technologii. Wirtualne modele fragmentów miast, ulic, muzeów i obiektów zabytkowych dają możliwość zapoznania się z danym miejscem w sposób cyfrowo zapośredniczony, bez konieczności odbycia rzeczywistej wizyty. Rozwój technologii pozwolił objąć projektem wirtualnej rzeczywistości niemal każdy zakątek ziemi. Dzięki wykorzystaniu fotografii i nawigacji satelitarnej oraz pośrednictwu Internetu możliwa jest „podróż” w dowolne miejsce. Służy temu m.in. Google Earth, Google StreetView, a także chińskie Baidu Maps.
W grach komputerowych krajobraz wirtualny może przybrać różne formy, w zależności od tematyki gry, zastosowanych narzędzi, zaawansowania technologicznego. Dobrych przykładów krajobrazów wirtualnych dostarczają gry fantastyczne (bogaty krajobraz fikcyjny w grach „Wiedźmin” i „Gothic”), gry wyścigowe (cyfrowo odtworzone trasy lub tory), gry wojenne (cyfrowo odtworzone miasta, pola bitew, lasy), gry historyczne i archeologiczne (rekonstrukcje krajobrazów antycznych w grach „Zeus” i „Cywilizacje”), a także urządzenia pozwalające przy pomocy skomplikowanych interfejsów odczuwać wielozmysłowo doświadczenia jazdy samochodem czy walki. Inną formą kreowania krajobrazu w grach mogą być wirtualne nakładki na rzeczywisty krajobraz, jak to ma miejsce w aplikacji „Pokemon Go”. Nałożenie krajobrazu wirtualnego na rzeczywisty jest możliwy dzięki technologiom generującym rzeczywistość rozszerzoną (augmented reality). Technologia ta wykorzystywana jest w wojskowości (pilot myśliwca otrzymuje różnorodne dane, nakładające się na jego widzenie, a obrazujące ukształtowanie terenu czy rozkład temperatury), inżynierii (wizualizacja znajdującej się pod ziemią sieci wodno-kanalizacyjnej) oraz turystyce (odtwarzanie wcześniejszego wyglądu miejsca, poprzedniej budowli lub jej wariantu).
Technologia 3D pozwoliła wzbogacić i udoskonalić krajobraz wirtualny jako przestrzeń interaktywną, wymagającą działania ze strony odbiorcy. Choć rozwój krajobrazu wirtualnego jest wynikiem postępu technologii komputerowych, historia jego tworzenia jest dłuższa i obejmuje malarstwo freskowe (dekoracje wnętrz, zwłaszcza w formie tzw. kwadratury, malarstwa barokowego wykorzystującego iluzję optyczną poprzez łączenie elementów architektonicznych i kompozycji figuralnych), obrazy sztalugowe wykorzystujące perspektywę linearną czy XIX-wieczne panoramy (np. Panorama Racławicka).
[M.K.]

Literatura:
Baudrillard, Jean. Symulakry i symulacja, tłum. l. S. Królak. Warszawa: Sic!, 2005.
Frydryczak, Beata (red.) Ekspansja obrazów. Sztuka i media w świecie współczesnym. Zielona Góra: Wydawnictwo WSP TK, 2000.
Jung, Timothy, tom Dieck, Claudia M. (red.) Augmented Reality and Virtual Reality: Empowering Human, Place and Business. Cham: Springer International Publishing, 2018.
Myga-Piątek, Urszula. „O wzajemnych relacjach przestrzeni i krajobrazu kulturowego. Rozważania wstępne”. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego 24 (2014): 27-44.
Prajzner, Katarzyna. „Wirtualne spacery. Struktury przestrzenne w grach komputerowych”. Kultura Współczesna (2010): 151-163.
Stein, Piotr. „Krajobraz wirtualny”. Appendix 2 (2005): 44-67.
Szewerniak, Magdalena. „O krajobrazie wirtualnym”. Kultura Współczesna (2016): 103-115.
Welsch, Wolfgang. „Sztuczne Raje? Rozważania o świecie mediów elektronicznych i o innych światach”, tłum. J. Gilewicz. W: Problemy ponowoczesnej pluralizacji kultury, red. Anna Zeidler-Janiszewska. Poznań: Fundacja Humaniora, 1998.

KRAJOBRAZ TURYSTYCZNY

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Atrakcyjny widokowo krajobraz, podporządkowany celom turystycznym, szczególnie w obszarze turystyki masowej; jest atrakcją turystyczną i przedmiotem reklamy przemysłu turystycznego.

Krajobraz turystyczny to efekt zmiany w odczytywaniu i doświadczeniu natury, która z chwilą uznania, iż dzika przyroda (góry, lasy, jeziora) może być malowniczym elementem krajobrazu, przeobraziła się w obszar rekreacji, „zinstytucjonalizowany obszar rozrywki” (Wilson) i wyreżyserowanej scenerii (MacCannell). Omawiając rozwój turystyki masowej pod koniec XIX w. w Alpach, Simmel mówi o „industrializacji obcowania z naturą”. Na tym gruncie natura zaczęła być postrzegana jako cenny produkt turystyczny, a krajobrazy jako atrakcyjne widokowo przestrzenie warte zwiedzania. Według MacCannella, procesy te doprowadziły do sytuacji, w której przyrody można doświadczać na dwa sposoby: rekreacyjny lub estetyczny. Tym samym wykształcił się nowy typ przestrzeni wyodrębnionej specjalnie dla turysty. Może mieć ona charakter naturalny (np. Niagara) bądź sztuczny (np. Disneyland), w obu wypadkach poddana jest procesom estetyzacji.
Rozwój turystyki odzwierciedla dzieje „zawłaszczania” krajobrazów poprzez tworzenie atrakcji turystycznych i turystycznej infrastruktury, w której punkty widokowe, szlaki i całe okolice przystosowane zostały do potrzeb ruchu turystycznego. Wraz z rosnącym uprzemysłowieniem, co w szczególności dotyczy Anglii, okolice wiejskie były coraz bardziej doceniane dla swoich walorów rekreacyjnych, wizualnych i estetycznych. Proces kreowania krajobrazu turystycznego obserwowany jest od przełomu XVIII i XIX wieku, wraz z nowym nastawieniem do natury, który towarzyszył „estetycznemu zwrotowi” w podróżowaniu (Adler) i rozwojowi masowej turystyki krajobrazowej. Przykładem tych przeobrażeń jest Kraina Jezior w Anglii, do XVIII w. uznawana za dziką i nieprzyjazną, która, z chwilą zmiany estetycznych upodobań na umożliwiające dostrzeżenie jej walorów, zaczęła nabierać turystycznego charakteru. Przyczyniło się to do rozbudowy infrastruktury turystycznej, budowy dróg dojazdowych do atrakcyjnych miejsc i zmiany świadomości tubylców, dla których turyści stali się źródłem dochodu (Andrews). Wiązało się to również z nową „kulturą smaku” i estetyką, która za pośrednictwem kategorii the picturesque i wzniosłości waloryzowała obrazowe jakości przyrody. Na tym gruncie modne stały się picturesque tours, krótkie wycieczki w poszukiwaniu malowniczych krajobrazów. Historycznie i kulturowo poprzedził je Grand Tour, który miał wpływ na wykształcenie określonych estetycznych oczekiwań wobec krajobrazu i wskazanie krajobrazu modelowego, którego ideałem stało się XVII-wieczne malarstwo pejzażowe Lorraine’a, Rosy i Poussina. Kontemplacja krajobrazu zakładała rozpoznawanie malowniczych widoków i ich zrekonstruowanie zgodnie z zasadami kompozycji malarskiej: turyści szukali widoków, które dałoby się porównać z obrazem. Turystów-amatorów pięknych widoków, wyposażonych w Claude’s glasses, szkicowniki, pędzle i ołówki, można było spotkać w parkach krajobrazowych, kurortach, górach, nad jeziorami, nad morzem.
Przekształcenie krajobrazu w turystyczną atrakcję spowodowało zmianę w rodzaju przeżywanego doświadczenia: kontemplacyjne doświadczenie estetyczne ustąpiło miejsca doświadczeniu turystycznemu, którego istotą jest przyjemność estetyczna – zdystansowane spojrzenie panoramiczne na krajobraz, charakterystyczne dla samotnego wędrowca, zastąpiło zbiorowe doświadczenie widoku, definiowane jako „spojrzenie turysty” (Urry). Zbiorowe spojrzenie (turysty, instytucji, etc) jest formą uznania atrakcyjności krajobrazu (i wszelkich innych turystycznych miejsc i przestrzeni). Powiązane jest to ze zmianą doświadczania świata i zgodą na pierwszeństwo obrazu przed oryginałem: krajobraz turystyczny posiada swoje potwierdzenie we wcześniej poznanych obrazach.
Przekształcenie krajobrazu w atrakcję turystyczną MacCannell opisał jako proces sakralizacji widoku. To kilkufazowe działania instytucjonalne, które obejmują: (1) wyróżnienie poprzez nazwanie (2) „ujęcie w ramy i podniesienie”, czyli wyznaczenie oficjalnych granic obiektu i umieszczenie na widoku oraz podkreślenie znaczenia (poprzez oświetlenie, tabliczki informacyjne, barierki etc); (3) „umieszczenie na ołtarzu” (np. budowa muzeum, w którym eksponowany jest obiekt), (4) mechaniczna reprodukcja reprezentacji obiektu lub krajobrazu (poprzez upowszechnienie obrazu, np. na pocztówce); (5) społeczna reprodukcja (np. nazywanie restauracji nazwą obiektu). Tym sposobem widok, obiekt, oznaczone jako atrakcja turystyczna, zyskują również sztuczne otoczenie krajobrazowe. Decydującą rolę pełnią tutaj działania instytucjonalne, co oznacza, że już nie widz, obserwator czy turysta określa to, co w jego spojrzeniu staje się krajobrazem turystycznym. Ta rola przypada instytucjom i narzędziom służącym oznaczeniu krajobrazu jako widoku, który stanowi ofertę zawartą w folderze turystycznym. Ten sam mechanizm dotyczy obiektów natury: gór, morza, krajobrazów. To efekt dostrzeżonego już przez Adorna przekształcania przyrody w „park krajobrazowy”, czyli wykorzystania na użytek przemysłu turystycznego. Przeistacza on naturę w przestrzeń rekreacji, zwracając uwagę na jej estetyczne walory i promując określone widoki, także poprzez wyodrębnienie ich specyficznych i charakterystycznych fragmentów, np. utożsamiając Tatry z Rysami, Paryż z wieżą Eiffla itp.
[B.F.]

Literatura:
Wilson, Alexander. The Culture of Nature: North American Landscape from Disney to Exxon Valdez. Toronto: University of Toronto Press, 1991.
Simmel, Georg. Wyprawa w Alpy. W: Simmel, Georg, Most i drzwi, tłum. M. Łukasiewicz. Warszawa: Oficyna Naukowa, 2006.
Andrews, Malcolm. The Search for the Picturesque. Landscape Aesthetics and Tourism in Britain, 1760-1800. Stanford: Stanford University Press, 1989.
Hoskins, William George. The Industrial Revolution and the Landscape. W Oakes, Timothy, Price, Patricia (red.) The Cultural Geography Reader. London New York: Routledge, 2008.
MacCannell, Dean. Turysta. Nowa teoria klasy próżniaczej, tłum. E. Klekot i A. Wieczorkiewicz. Warszawa: MUZA S.A., 2002.
Mączak, Antoni. Peregrynacje, wojaże, turystyka. Warszawa: Książka i Wiedza, 2001.
Urry, John. Spojrzenie turysty, tłum. A. Szulżycka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007.
Wordsworth, William. Guide to the Lakes. Oxford: Oxford University Press, 1977.
Woźniakowski, Jacek. Góry niewzruszone. O różnych wyobrażeniach przyrody w dziejach kultury europejskiej. Kraków: Znak, 1995.

KRAJOBRAZ SKAŻONY

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Rodzaj krajobrazu pamięci związanego z tragiczną i traumatyczną historią.

Termin krajobrazu skażonego pochodzi z tytułu eseju Martina Pollacka „Skażone krajobrazy”, opisującego miejsca naznaczone tragiczną historią XX wieku. Pollack, syn SS-mana, w niepozornym krajobrazie państw Europy Środkowo-Wschodniej doszukuje się zapomnianych śladów nazizmu i stalinizmu. Poddaje refleksji zamieszkiwanie przez ludzi krajobrazu, który w sferze symbolicznej stanowi „wielkie cmentarzysko Europy”. Skażony krajobraz to przestrzeń niosąca w sobie doświadczenie wojennej przeszłości; miejsce masowych mordów, dokonywanych potajemnie, z dbałością o to, by nie zostały odkryte, często intencjonalnie kamuflowanych przez oprawców za pomocą gęsto rosnącej roślinności.
Pojęcie krajobrazu skażonego, wykorzystywane obecnie w studiach nad traumą, badaniach nad historią drugiej wojny światowej czy archeologii współczesności, wskazuje, że badanie topografii krajobrazów pozwala obnażyć złudną niewinność otoczenia i pozwolić przywrócić godność ofiarom ukrytych przez lata zbrodni. Ich tragiczne dzieje najczęściej odkrywa się przypadkowo, zaś świadkowie wydarzeń z przeszłości są już nieliczni lub nie żyją. Pollack zaznacza, że skażone krajobrazy nierzadko są niepozorne, często banalne, rzadziej sielskie i przeważnie nie mają żadnych cech, które sugerowałyby, że były miejscami masowych egzekucji lub aktów wojennego terroru. Pozorna niewinność zastanego krajobrazu nie powinna jednak usypiać czujności – zaniedbywanie pamięci przechowywanej w skażonym krajobrazie, ignorancja wobec tragicznych dziejów, brak świadectw czy zdawkowa wiedza sprawiają, że wojenni zbrodniarze zwyciężą, a krajobraz będzie stanowił naturalny pomnik zwycięstwa przemocy i nienawiści.
[M.St.]

Literatura:
Frąckowiak, Maksymilian, Kajda, Kornelia. Żyjemy w skażonych krajobrazach. 24.07.2015, dostępne: http://biografia.archeo.edu.pl/wp/2015/07/24/zyjemy-w-skazonych-krajobrazach/
Pollack, Martin. Skażone krajobrazy. Tłum. Karolina Niedenthal. Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2014.

KRAJOBRAZ SENSORYCZNY

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Krajobraz oddziałujący na zmysły za pośrednictwem bodźców wizualnych, dźwiękowych, zapachowych, haptycznych, smakowych bez ustanawiania hierarchii zmysłów i w sposób dający polisensoryczne doświadczenie otaczającego środowiska.

Krajobraz sensoryczny nawiązuje do źródłowego dla estetyki pojęcia aisthesis jako sfery doznań zmysłowych. W ramach krajobrazu sensorycznego można wskazać: krajobraz wizualny, krajobraz dźwiękowy (soundscape), krajobraz zapachowy (smellscape). Istotne dla krajobrazu sensorycznego są również doznania taktylne, angażujące ciało w ruchu. Krajobraz sensoryczny doskonale rekonstruują ogrody sensoryczne, nastawione na aktywizację wszystkich zmysłów.
W ujęciu tradycyjnym doświadczenie krajobrazu ma charakter wizualny i wpisuje się w zakodowany w kulturze europejskiej okulocentryzm przyznający wzrokowi rolę pierwszoplanową wobec pozostałych zmysłów. Estetyka i filozofia silnie zakorzeniły w tradycji przeświadczenie o nadrzędności wzroku, pomniejszając rolę pozostałych bodźców w odbiorze i ocenie otaczającego świata. Kultywowana od antyku hierarchia zmysłów, akcentując rolę wzrokowego postrzegania piękna i uprzywilejowując to, co wizualne, doprowadziła do dyskredytacji zmysłów uznawanych za niższe i odpowiadających za zwykłą przyjemność zmysłową. Dowartościowane „zmysły teoretyczne” (wyższe) – wzrok i słuch – powiązane zostały ze sferą wrażeń artystycznych, zaś pozostałe „zmysły praktyczne” (niższe) – węch, smak i dotyk – z materialnością i jej zmysłowymi właściwościami (Platon, Kant, Hegel). Obecnie, odchodząc od uprzywilejowania wzroku jako źródła poznania dającego jedynie obraz i ogląd powierzchni, uznaje się rolę pozostałych zmysłów w relacji ze światem zewnętrznym. Według Berleanta nie da się już dłużej podtrzymywać rozróżnienia na zmysły niższe i wyższe, bowiem burzy ono estetyczną percepcję środowiska, w której nie wzrok, lecz pozostałe formy doświadczania grają rolę nadrzędną, nawet w sytuacji, gdy bodźce odbierane są podświadomie. Zburzenie dawnej hierarchii zmysłów umożliwia odkrycie nowych jakości krajobrazu, bowiem obok krajobrazu wizualnego ujawniają się jego inne rodzaje, dotąd skutecznie deprecjonowane: dźwiękowy, zapachowy, taktylny, równie silnie oddziaływujące na jego całościowe postrzeganie. Poszczególne krajobrazy sensoryczne, nawet jeżeli interpretowane są w izolacji, nie istnieją w oderwaniu od siebie – nakładają się na siebie, wzmacniając bodźce. Wzrok współpracuje z tym, co taktylne, dotyk ze smakiem, smak z powonieniem.
Nowe uporządkowanie zmysłów pozwoliło na ich „uprzestrzennienie” i uznanie, iż zmysły organizują przestrzeń za pośrednictwem zapachów, dźwięków, widoków i wrażeń haptycznych, zaś każdy ze zmysłów – wzrok, słuch, dotyk, smak, powonienie – przyczynia się do bezpośredniego poznania miejsca i pomaga orientować się w przestrzeni. W tym kontekście Tuan rozróżnia zmysły bliskie i dalekie: takie, które pozwalają na bezpośrednią reakcję na określone bodźce emocjonalne i fizyczne oraz takie, które utrzymują dystans.
Uprzestrzennienie zmysłów przebudowuje ich hierarchię, dając prymat uaktywniającym się zmysłom kontaktowym, konwertując relacje czasoprzestrzenne: od natychmiastowych doznań smakowych po trwające w czasie doświadczenie audialne, od zdystansowanego widzenia po cielesność dotyku. Tuan podkreśla taktylną jakość zmysłów: słuch i wzrok sprawiają, że świat jest dostępny, dotyk i powonienie poświadczają jego realność. W tym wymiarze wzrok nie odgrywa roli dominującej. Jest pomocny, ponieważ pozwala ocenić sytuację, ale nie jest w stanie oddać całej zmysłowej jakości krajobrazu: polifonii dźwięków, zapachów i smaków.
Propozycja Tuana, wiążąca bliskość z materialnością i dal z wizualnością, pokazuje bliskie związki krajobrazu z miejscem jako takim: tylko bycie w określonym miejscu pozwala doświadczyć krajobrazu. „Materialność miejsca” poświadczona przez wrażenia zmysłów bliskich daje szerszą wiedzę i głębszą możliwość odczuwania krajobrazu doświadczanego przez zmysły dalekie. Sensualne ujęcie krajobrazu wymaga zmiany w postawie odbiorcy, który z biernego obserwatora przeobraża się w aktywnego uczestnika. Konieczne jest tu zerwanie dystansu, realizowane albo przez praktyczne działania, albo przez polisensoryczne doświadczenie krajobrazu realnego. W doświadczeniu krajobrazu sensorycznego nie da się wyłączyć poszczególnych zmysłów: podziwiamy widok (zmysł wzroku) wsłuchując się w śpiew ptaków (zmysł słuchu), ale wpierw musieliśmy dotrzeć do miejsca (zmysł dotyku, taktylność), z którego roztacza się najlepsza panorama. Nie da się wyłączyć powonienia, możemy się natomiast przyzwyczaić do pewnych zapachów; nie da się wyłączyć słuchu, można natomiast przyzwyczaić się do pewnych odgłosów, o czym najlepiej wiedzą mieszkańcy dużych miast. „Świeże powietrze” jako zasadniczy element naturalnego środowiska to częsty powód ucieczki z miasta, chociaż może przybierać także opdychające dla niektórych formy, np. zapachu gospodarstwa.
Pojęcie krajobrazu dźwiękowego (ang. soundscape) wprowadził do literatury kanadyjski kompozytor, muzykolog i krytyk kultury, pionier „ekologii dźwięku” Murray Schafer, szczególnie zainteresowany fonosferą miasta i narastającego w nim hałasu oraz fonosferą dziewiczego krajobrazu, w którym wciąż jeszcze można poszukiwać utraconej równowagi między dźwiękiem i ciszą. Krajobraz dźwiękowy to bezpośredniość i momentalność doznań dźwiękowych, które mogą być postrzegane jako przyjemne lub nie w sposób subiektywny, w przeciwieństwie do wyabstrahowanej, obiektywnej kompozycji widoku. Przez wieki najgłośniejsze dźwięki, jakie przenikały środowisko naturalne, były odgłosami przyrody, takimi jak śpiew ptaków, odgłosy burzy, szum wiatru. Oznacza to, że przestrzeń pierwotna była akustyczna, dzisiaj natomiast została przeobrażona w wizualną, a odgłosy natury zostały zagłuszone przez ludzką kakofonię. Dotyczy to w szczególności odgłosów miasta.
O krajobrazie zapachów jako pierwszy pisał Douglas Porteous, a pośrednio Corbin w pracy „We władzy wstrętu”. Jak twierdzi Porteous, krajobraz zapachów jest nieciągły, fragmentaryczny w przestrzeni i epizodyczny w czasie, ale nie może być oderwany od innych zmysłów. Zapachy otaczają nas, wypełniając najbliższe otoczenie, zachęcając przyjemnymi aromatami lub powodując nasze wycofanie przez wonie nieprzyjemne. Przyjemne są zapachy nieodłącznie związane z przyrodą, w przeciwieństwie do zapachów „miejskich”: samochodowych spalin, odoru przemysłowych i chemicznych cieczy czy woni cielesnych. Zapach jest jednym z czynników pozwalających odróżnić przestrzeń miejską i wiejską (naturalną), odróżnić organiczność wiejskich i naturalnych zapachów, ich intensywność w lesie, od cywilizacyjnego, przemysłowego odoru generowanego przez samochody, fabryki. W tym kontekście, jednym z aspektów współczesności jest aromatyzacja kultury. Najprzyjemniej kojarzące się zapachy naturalne (kwiatowe, leśne, morskie) staja się – za sprawą przemysłu chemicznego – zapachami „kulturowymi” jako aromaty popularnych środków czystości czy odświeżania powietrza.
Zagadnienie krajobrazu sensorycznego podjął Rodaway rozwijając koncepcję geografii zmysłów, rozumianej jako jeden z obszarów geografii humanistycznej. Rodaway podjął przede wszystkim próbę rekonstrukcji taktylności, którą ujmuje w trzech wymiarach: doświadczenia taktylnego, doświadczenia haptycznego i doświadczenia kinestetycznego. Taktylność to najbardziej intymny zmysł, modelowy sposób doświadczenia zmysłowego („dotknąć, znaczy być dotkniętym”). Podobnie, jak można odróżnić widzenie i patrzenie, słuchanie i słyszenie, tak można odróżnić czucie od odczucia. Można powiedzieć, że gdy sytuujemy się w krajobrazie, krajobraz sytuuje się w nas. Ta zwrotność uwypukla cielesność naszego bycia w świecie, która według Merleau-Ponty’ego posiada ontologiczne pierwszeństwo wobec postrzegania rzeczy i zmysłowości naszego odczuwania świata. Utrata taktylności oznacza utratę czucia bycia-w-świecie, unieruchamia nas w anestezje i eliminuje możliwości kinestetyczne. Haptyczność bowiem określa zdolność uczestnictwa – pasywnego (jako bycia dotkniętym) lub aktywnego (jako dotknięcia) – w krajobrazie, obejmując kinestezję jako świadomość obecności i ruchu w percepcji przestrzeni oraz w relacji ciała do miejsca. W tym sensie doświadczenie haptyczne daje dostęp do świata życia i do świata materialnego.
Aspekt cielesności odgrywa poważniejszą rolę, gdy w grę wchodzi doświadczenie kinestetyczne, percepcji w drodze, ciała-w-ruchu. Doświadczenie kinestetyczne przesądza o rodzaju jedności (ciała) ze środowiskiem, integracji osoby i miejsca, umiejscowieniu w przestrzeni, z którą ciało stanowi zarówno kontinuum, jak i medium pośredniczące między jaźnią i otoczeniem. Samo taktylne odczucie posiada bierną naturę, dopiero w połączeniu z ruchem, w połączeniu z doświadczeniem topograficznym przeobraża się w aktywne bycie-w-świecie. Ciało stanowi medium, poprzez które doświadczamy i odczuwamy świat; zmysły dają dowód obecności. Z tej perspektywy rolę „przewodnika” przez krajobraz pełni zmysł kinestetyczny, który, pośrednicząc między ciałem a środowiskiem, aktywizuje zmysły, prowadząc do ich synestezji wobec wielości krajobrazów sensorycznych.
[B.F.]

Literatura:
Hegel, Georg W.H. Wykłady o estetyce, tłum. J. Grabowski i A. Landman. Warszawa: PWN, 1966.
Krajewski, Marek. Kultury kultury popularnej. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2005.
Berleant, Arnold. Prze-myśleć estetykę, Niepokorne eseje o estetyce i sztuce, tłum. M. Korusiewicz, T. Markiewka. Kraków: Universitas, 2007.
Berleant, Arnold. Wrażliwość i zmysły, Estetyczna przemiana świata człowieka, tłum. S. Stankiewicz. Kraków: Univeristas, 2011.
Rodaway, Paul. Sensuous Geographies. Body, Sense and Place. London – New York: Routledge, 1994.
Tuan, Yi-Fu. Przestrzeń i miejsce, tłum. A. Morawińska. Warszawa: PIW, 1987.
Tuan, Yi-Fu. Passing Strange and Wonderful. Aesthetics, Nature, and Culture. Washington: Island Press, 1993.
Seel, Martin. Estetyka obecności fenomenalnej, tłum. K. Krzemieniowa. Kraków: Universitas, 2008.
Porteous, J. Douglas. Krajobraz zapachów, tłum. B. Frydryczak. W Frydryczak, Beata, Angutek, Dorota (red.) Krajobrazy. Antologia tekstów. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2014: 465-483.
Drobnick, Jim. The Smell Culture Reader. Oxford New York: Berg, 2006.
Corbin, Alain. We władzy wstrętu. Społeczna historia poznania przez węch. Od odrazy do snu ekologicznego, tłum. A. Siemek. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 1998.
Csordas, Thomas J. Embodiment and Experience, Cambridge: Cambridge University Press, 1994.
Casey, Edward. How to Get from Space to Place in a Fairly Short Stretch of Time: Phenomenological Prologema. W Feld, Stephen, Basso, Keith (red.) Senses of Place. Santa Fe, NM: School of American Research Press, 1996.

KRAJOBRAZ SAKRALNY

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Jeden z najstarszych typów krajobrazu kulturowego, związany z realizacją potrzeb duchowych człowieka i wyrażający się w tym, co symboliczne.

Krajobraz sakralny jest związany z religią, kultem i rytuałem lub pozostaje historycznie i kulturowo za taki uznany. Jest źródłem przeżycia duchowego, religijnego Jego istotą jest przestrzeń święta, rozpoznawana jako miejsce objawiania się świętości – przestrzeń sacrum przeciwstawiona przestrzeni profanum. Jako „święty krajobraz” jest mnemotoposem, czyli topograficznym „tekstem” pamięci kulturowej (Assmann). Krajobraz sakralny jest przedmiotem badań geografii religii.
Według Eliadego krajobraz sakralny to miejsce hierofanii, gdzie dokonuje się akt transcendowania świata świeckiego. Jako miejsce przejścia między niebem a ziemią stanowi „bramę do nieba”. Bywa często celem pielgrzymowania – wędrówka potwierdza ważność miejsca i tożsamość zbiorową pielgrzymujących (np. totemic landscapes Aborygenów przywoływane przez Assmanna). Myga-Piątek odróżnia krajobraz sakralny od krajobrazu religijnego. Krajobraz sakralny jest niematerialny, symboliczny, semiotyczny i ma wartości duchowe. Krajobraz religijny ma z kolei charakter zinstytucjonalizowany, obejmuje obiekty kultu religijnego, budowle sakralne organizujące przestrzeń (od katedr i kościołów, będących dominantami krajobrazowymi, po nekropolie, krzyże przydrożne i budowle wytyczające szlaki pielgrzymkowe). Tego rodzaju obiekty stają się materialnym znakiem sacrum. Krajobraz sakralny mogą tworzyć pojedyncze miejsca (budynek), całe miasta (np. Santiago de Compostela lub Częstochowa) i regiony (Ziemia Święta).
W potocznym rozumieniu elementami krajobrazu sakralnego są zarówno dzieła człowieka (np. architektura religijna), jak i przyroda (góry, rzeki, lasy czy jaskinie). Jackowski wyróżnił dwa typy krajobrazu sakralnego: naturalny oraz antropogeniczny z dominacją obiektów sakralnych. Naturalny jest uważany za dzieło boskiego stwórcy i obejmuje dziką przyrodę, zapewniając doznania estetyczne oraz duchowe, które nie muszą mieć charakteru lub zapośredniczenia symbolicznego. Przykładami naturalnego krajobrazu sakralnego mogą być: rzeka Ganges dla wyznawców hinduizmu, góra Ararat dla Ormian czy góra Ayers Rock dla Aborygenów. Krajobraz sakralny antropogeniczny to taki, który został przetworzony przez człowieka, chociaż często zasadza się na naturalnym krajobrazie sakralnym. Przykładami tego typu krajobrazu są m.in. Bazylika Jasnogórska w Częstochowie dla wyznawców religii rzymskokatolickiej czy miasto Mekka dla wyznawców islamu. Krajobraz naturalny i antropogeniczny w wymiarze świętości może zostać scalony za pomocą budowli sakralnych (Skalny Kościół Temppeliaukio w Helsinkach lub kaplica Notre Dame du Haut w Ronchamp nawiązująca do krajobrazu górskiego).
[B.F., M.K.]

Literatura:
Assmann, Jan. Pamięć kulturowa. Pismo, zapamiętywanie i polityczna tożsamość w cywilizacjach starożytnych, tłum. A. Kryczyńska-Pham. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2008.
Eliade, Mircea. Sacrum i profanum. O istocie religijności, tłum. R. Reszke. Warszawa: Wydawnictwo KR, 1996.
Jackowski, Antoni. Święta przestrzeń świata. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2003.
Myga-Piątek, Urszula. „Krajobrazy sakralne i religijne – próba umiejscowienia w typologii krajobrazów kulturowych”. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego 17 (2012): 13-23.
Wrzesiński, Jacek. „Krajobraz funeralny – pamięć nieobecnych”. W: Krajobraz i ogrody. Ujęcie interdyscyplinarne, red. Beata Frydryczak. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2014.

KRAJOBRAZ ROLNICZY

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Typ krajobrazu kulturowego, powstały wskutek rolniczej działalności człowieka; kojarzony z rolnictwem jako sferą produkcyjną oraz wsią jako dziedziną tego, co pastoralne.

Krajobraz rolniczy stanowi najwcześniejszy typ krajobrazu kształtowany przez człowieka od momentu przyjęcia osiadłego trybu życia. Wraz z rewolucją neolityczną – stopniowym rozwojem rolnictwa, wynalezieniem narzędzi rolniczych, zagospodarowywaniem karczowanych terenów – człowiek, doskonaląc sposoby uprawy ziemi i hodowli zwierząt, sukcesywnie przeobrażał krajobraz, tworząc typowy wiejski krajobraz pól i wiejskich osad.
Dla Europy i angloamerykańskiego kręgu kulturowego charakterystycznym sposobem organizowania wiejskiej przestrzeni jest centralne usytuowanie wsi, wokół której znajdują się pola uprawne, dalej pastwiska, łąki, sady, plantacje, lasy (Muir). Wśród charakterystycznych dla Polski typów wsi można wskazać ulicówki, okólnice, łańcuchówki. Do zabudowań charakterystycznych dla krajobrazu rolniczego zalicza się niskie domostwa (pierwotnie parterowe), budynki gospodarcze, wiatraki, karczmy.
Krajobraz rolniczy w Polsce zajmuje około 60% powierzchni kraju. Na Nizinach Środkowopolskich (Mazowieckiej, Wielkopolskiej, Śląskiej) dominują uprawy zbóż, na pojezierzach krajobrazy leśne, na przedgórzach łąki i pastwiska. Z krajobrazowego punktu widzenia, godnym uwagi aspektem otoczenia rolniczego w Polsce jest tak zwana szachownica pól, będąca rezultatem znacznego rozdrobnienia gruntów. Poszczególne pola mogą się różnić typem zasiewów, co skutkuje zróżnicowaniem kolorystycznym i/lub fakturowym, wynikającym z różnorodności uprawianych roślin.
Estetyczno-literackie zainteresowania krajobrazem rolniczym dają się zauważyć w kulturze antycznej (sielanki Teokryta, „Bukoliki” Wergiliusza), skłonnej do idealizacji życia wiejskiego i wiejskiej przyrody. Przedstawienia z okresu średniowiecza ukazują częściej „materialność” ziemi i związanych z nią zadań (kalendarze ilustrujące prace polowe, Godzinki Braci Limbourg), podobnie jak dzieła z epoki renesansu (np. obraz Żniwiarze Pietera Bruegla Starszego). Obecność krajobrazu rolniczego w kulturze europejskiej rozwinęła się w XVIII wieku, a pogłębiła XIX wieku (romantyzm) w okresie wzmożonych zainteresowań folklorem i kulturą ludową oraz rozwoju malarstwa pejzażowego. W XVIII wieku narodziła się estetyczna kategoria malowniczości (the picturesque), za sprawą której na znaczeniu zyskał krajobraz pastoralny.
Krajobraz rolniczy rozpatrywany może być także w kategoriach etyczno-moralnych. Renesans podtrzymywał antyczne wyobrażenie wsi jako przestrzeni idyllicznej i sielankowej. W XIX wieku obraz taki został wzmocniony przekonaniem o istnieniu w życiu wsi i w kulturze wiejskiej (w opozycji do „zepsutego” życia w mieście) naturalnego porządku rzeczy. Od XIX wieku z wsią kojarzono takie wartości jak tężyznę fizyczną, wspólnotowość, przyjaźń, wspólną pracę, prostotę czy życzliwość. Mieszkańcy wsi, których w XVIII wieku ganiono za nieobyczajność i brak wykształcenia, w XIX wieku zaczęli być traktowani jako skarbnica ludowej mądrości. Charakterystyczną cechą mieszkania na wsi stał się autentyzm, odróżniający tych, co „żyją w krajobrazie” od turystów, którzy tylko go „oglądają” (perspektywa mieszkańca w opozycji do perspektywy turysty). W wieku XX pejzaże rolne zaczęły być kojarzone z krajobrazami narodowymi.

Krajobraz rolniczy może być oceniany pod kątem piękna formalnego (układu linii i kolorów) oraz piękna ekspresyjnego wiążącego widok z pamięcią i doświadczeniem (Carlson). W ciągu ostatnich lat ten typ krajobrazu uległ estetyzacji, wieś coraz częściej służy rozrywce, a nie uprawie ziemi. Zwraca się uwagę na jej malowniczy charakter, który służy agroturystyce (owce na halach wypasa się dla turystów i malowniczych widoków); tereny wiejskie zamieniają się w parki tematyczne (Lowenthal), a zapach zwierząt i obornika zastąpiony zostaje zapachem roślin (Porteous).
[M.G.]

Literatura:
Carlson, Allen. „Produktywność i wartości estetyczne krajobrazu rolniczego”, tłum. B. Frydryczak. W: Krajobrazy. Antologia tekstów, red. Beata Frydryczak, Dorota Angutek, 319-335. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2014.
Carlson, Allen. Nature and Landscape. An Introduction to Environmental Aesthetics. New York: Columbia University Press, 2009.
Lowenthal, David. „Życie z krajobrazem i oglądanie krajobrazu”, tłum. D. Stadnik. W: Krajobrazy. Antologia tekstów, red. Beata Frydryczak, Dorota Angutek, 111-141. Poznań: WPTPN, 2014.
Muir, Richard. Approaches to Landscape. London: Macmillan, 1999.
Porteous, John D. „Krajobraz zapachów”, tłum. B. Frydryczak. W: Krajobrazy. Antologia tekstów, red. Beata Frydryczak, Dorota Angutek, 465-485. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2014.

KRAJOBRAZ PIERWOTNY

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Jeden z typów krajobrazu (obok krajobrazu naturalnego i krajobrazu kulturowego), rozróżnianych ze względu na stopień ingerencji człowieka w ich ukształtowanie (Szczęsny). Krajobraz przyrodniczy pierwotny charakteryzuje się brakiem śladów ludzkiej działalności.

Jego ukształtowanie wynika z oddziaływania sił natury i procesów zachodzących w środowisku naturalnym. Krajobrazy pierwotne występowały na Ziemi przed pojawieniem się człowieka, zaś w wyniku jego działalności zostały wyparte i przekształcone w krajobrazy kulturowe. Współcześnie spotyka się szczątkowe formy krajobrazu pierwotnego – są to przede wszystkim niedostępne dla człowieka terytoria, niezasiedlone, niepoddane ludzkiej ingerencji, np. bezludne wyspy na Pacyfiku, pewne części dżungli tropikalnej, pustyń, tundry czy Arktyki i Antarktydy (Chmielewski). Krajobraz pierwotny mimo braku ingerencji człowieka charakteryzuje się zmiennością – jest stale przekształcany przez siły natury, podlega przeobrażeniom dzięki ruchom tektonicznym, procesom sedymentacyjnym i wulkanicznym, opadom, huraganom czy naturalnej sukcesji ekologicznej.
Krajobrazy pierwotne wymagają nie ochrony czynnej, lecz zachowawczej, która polega na umożliwieniu niezakłóconego przebiegu naturalnych procesów. W Polsce taki status ochronny posiadają strefy ochrony ścisłej w parkach narodowych.
Poza krajobrazami pierwotnymi wyróżnia się krajobrazy zbliżone do pierwotnych; ich występowanie jest zdecydowanie częstsze niż krajobrazów pierwotnych. Krajobrazy zbliżone do pierwotnych charakteryzują się niemalże niedostrzegalnymi śladami antropogenicznymi. Krajobrazy te w przeszłości podlegały przekształceniom przez człowieka, lecz były to zmiany na tyle krótkotrwałe i nieznaczne, że w toku naturalnych procesów przyrodniczych zostały zniwelowane. Współcześnie krajobrazy zbliżone do pierwotnych nie są użytkowane gospodarczo i wymagają ochrony czynnej. Na terenie Polski krajobrazy zbliżone do pierwotnych występują w parkach narodowych, rezerwatach przyrody, a także na niektórych obszarach objętych programem Natura 2000.
[M.St.]

Literatura:
Chmielewski, Tadeusz J., „Wskaźniki i standardy jakości krajobrazu.” W: Identyfikacja i waloryzacja krajobrazów – wdrażanie Europejskiej Konwencji Krajobrazowej. Referaty konferencyjne, 43-61. Warszawa: Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, 2013.
Szczęsny, Tadeusz. Ochrona przyrody i krajobrazu. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1971.

KRAJOBRAZ PAMIĘCI

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Pojęcie z obszaru nauk humanistycznych (ang. memoryscape); wykorzystywane zwłaszcza w studiach nad pamięcią, ekokrytyce, historii ogólnej i środowiskowej, archeologii krajobrazu i geografii humanistycznej.

Zgodnie z koncepcją Simona Schamy, krajobraz pamięci sytuuje się na styku badań nad kulturowym uwikłaniem ludzi a obserwacją natury, z którą ludzie wchodzą w relacje definiujące ich i określające tryb życia czy bieg historii. Krajobraz pamięci odsyła do środowiska czy też miejsca, które zachowuje ślady przeszłości, stanowi asamblaż minionych epok, odnosi do dawnych wspomnień lub aktualnych zwyczajów czy też pozostaje na swój sposób niezmienny mimo upływu czasu.

Krajobraz pamięci wiąże się także z pojęciem „miejsca pamięci” (fr. lieu de mémoire) zaproponowanym przez Pierre’a Norę w latach 70. XX w. Miejsce pamięci to przestrzeń, w której dana wspólnota przechowuje swoje dziedzictwo i tradycje konstytuujące jej tożsamość – może być to miejsce topograficzne (biblioteka, archiwum, muzeum), pomnik (monument, cmentarz, zabytkowa architektura), miejsce symboliczne (miejsce upamiętnienia). Miejsce pamięci jest niedomknięte, bo stanowi część przestrzeni rzeczywistej, społecznej, politycznej, kulturowej lub wyobrażonej. Krajobraz pamięci byłby zatem rozległym miejscem w sensie topograficznym powiązanym z pamięcią zbiorową, która uległa osadzeniu i umiejscowieniu w określonej przestrzeni. Krajobrazy pamięci wyrażając (stawianie pomników, celebrowanie świąt w określonych miejscach) i wymazując (obalanie pomników, burzenie architektury) pamięć, oddają w przestrzeni to, co jest istotne dla identyfikującej się z nimi wspólnoty. Krajobraz pamięci to krajobraz, w którym zdeponowana jest materialnie i symbolicznie pamięć (lub pamięci, częstokroć skonfliktowane ze sobą) wspólnoty, do której dany krajobraz należy. Według Mygi-Piątek pamięć krajobrazu to jego zdolność do rejestrowania, przechowywania i przypominania informacji o zjawiskach i procesach zachodzących w dziejach, a rozgrywających się w określonym środowisku – geograficznym i społecznym (Myga-Piątek).
Obok krajobrazu pamięci wyróżnia się również krajobraz niepamięci zwany też krajobrazem (nie)pamięci lub nie-pamięci. Ten termin jest używany w polskiej literaturze przedmiotu zwłaszcza w rozważaniach nad terenami tzw. Ziem Odzyskanych i społecznościami zamieszkującymi te tereny przed II wojną światową (Skała, Wolski) oraz w studiach nad Zagładą (Sendyka). W odniesieniu do pierwszego z wymienionych pól badawczych, pojęcie wskazuje na to, że pamięć o przeszłych mieszkańcach Ziem Odzyskanych nie jest kultywowana, mimo że w krajobrazie zachowały się ślady ich obecności (np. dawna zabudowa, pozostałości dawnych układów urbanistycznych, zaburzenia w siatce miejskiej, roślinność). W kontekście studiów nad Zagładą, termin stanowi narzędzie krytyczne, dekonstruujące afirmatywne znaczenie krajobrazu, wskazujące na rolę miejsc traumatycznych czy porzuconych we współczesnym krajobrazie kulturowym.
(M.St.)

Hasła powiązane: miejsce, krajobraz skażony, krajobraz historyczny, krajobraz narodowy, krajobraz-palimpsest, pamięć krajobrazu, rekonstrukcja krajobrazu, tożsamość krajobrazu

Literatura:
Budrewicz, Zofia, Sienko, Maria (red.). Krajobrazy pamięci – pamięć krajobrazu. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, 2014.
Gediga, Bogusław, Grossman, Anna, Piotrowski, Wojciech (red.) Miejsca pamięci – pradzieje, średniowiecze i współczesność. Biskupin-Wrocław: Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, 2016.
Minta-Tworzowska, Danuta. „Pamięć, „miejsca pamięci” jako budujące tożsamość w ujęciu archeologii.” Przegląd Archeologiczny 61 (2013): 33-50.
Myga-Piątek, Urszula. „Pamięć krajobrazu – zapis dziejów w przestrzeni.” Studia Geohistorica 3 (2015): 29-45.
Nora, Pierre. „Między pamięcią i historią: Les lieux de Mémoire.” Tytuł Roboczy. Archiwum 2 (2009): 4-12.
Schama, Simon. Landscape and Memory. New York: Vintage Books, 1996.
Sendyka, Roma. „Krajobrazy (nie)pamięci: dekonstrukcja krajobrazu kulturowego.” W: Więcej niż obraz, red. Eugeniusz Wilk i in. Gdańsk: Wydawnictwo Naukowe Katedra 2015: 81-99.
Skała, Magdalena, Wolski, Jacek. „Krajobraz (nie)pamięci – teraźniejszość nadpisująca przeszłość.” W: Bojkowszczyzna Zachodnia – wczoraj, dziś, jutro…, red. Jacek Wolski. Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, 2016: 347-378.

KRAJOBRAZ MIEJSKI

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

(ang. cityscape, niem. Stadtlandschaft). Rodzaj krajobrazu kształtującego się wskutek procesów urbanizacyjnych.

Przez geografów kulturowych i architektów krajobraz miejski jest rozumiany jako wariant krajobrazu kulturowego, przejawiający się w porządku urbanistycznym, zespołach architektonicznych, trwałych elementach przestrzeni miejskiej i terenach zielonych. W związku z globalną urbanizacją (metropolizacją, ale też suburbanizacją) obejmującą coraz większą powierzchnię przyległych do miast terenów zabudowanych i przyrodniczych, staje się krajobrazem dominującym. Jest czymś więcej niż architektoniczną przestrzenią miejską, chociaż ta stanowi jego trwały komponent jako pole oddziaływania i kształtowania określonych wartości oraz sensów kulturowych, historycznych, estetycznych, jak również przenikania różnych interesów politycznych i ekonomicznych. W tym sensie, krajobraz miejski nabiera znaczenia wspólnotowego jako przestrzeń sporu, konfliktu i kompromisu. Kształtuje się historycznie i społecznie, podlegając działaniom planowym, ale i codziennym, oddolnym praktykom mieszkańców miasta (np. ogrody społeczne).
Krajobraz miejski jest jednym z przedmiotów studiów miejskich (Rewers). W badaniach kulturowych i estetycznych krajobraz miejski jest zjawiskiem wizualnym, które oddaje charakter miasta i określa jego tożsamość. Na krajobraz miejski oddziałują wszystkie czynniki wpływające na percepcję przestrzeni miejskiej, w tym zmysłowe aspekty miasta (obrazy, dźwięki, zapachy) i jako taki jest on przestrzenią doświadczenia polisensorycznego. W tym zakresie najbardziej rozwinięte są badania krajobrazu dźwiękowego (dźwiekosfery, soundscape) miasta.
Źródeł rozumienia miasta jako krajobrazu należy poszukiwać w renesansowym sposobie obrazowania świata jako obrazu („okno Albertiego”, perspektywa malarska), koncepcjach miasta idealnego (Alberti, Piero della Francesca) oraz XVII-wiecznym malarstwie północnoeuropejskim (np. Vermeer), które spopularyzowało panoramiczne widzenie miasta (weduta). W tym sensie malarstwo jako pierwsze definiowało przestrzeń miejską jako krajobraz. Do ugruntowania rozumienia i sposobu postrzegania miasta jako obrazu przyczyniły się, z jednej strony, XIX-wieczny rozwój miast, będący efektem przyspieszonej industrializacji (dotyczy to w szczególności Londynu) i postęp technologiczny (m.in. odkrycie fotografii), z drugiej zaś – nowe procesy kulturowe związane z nastaniem nowoczesności (Simmel, Benjamin). Dynamikę miasta w uchwyconym kadrze próbowały oddać m.in. malarstwo impresjonistyczne i fotografia (Atget). Momentem intensyfikującym rozwój krajobrazu miejskiego był okres przebudowy Paryża, tzw. haussmannizacja, która w 2. poł. XIX w. spowodowała urbanistyczne przeobrażenie centrum miasta i pojawienie się nowych form architektonicznych (bulwary, pasaże handlowe, witryny sklepowe). Plan urbanistyczny Haussmanna zakładał wyburzenie średniowiecznego centrum miasta, zabudowanie go na nowo wysokimi kamienicami, ale również wydzielenie terenów zielonych: licznych małych skwerów i dużych parków. W efekcie wykształcił się nowy typ mieszkańca miasta – spacerowicza (flâneur). W badaniach kulturowych flâneur to figura interpretacyjna miasta. Flâneur to postać dostrzegająca rodzaj dziejącego się w mieście spektaklu, poddająca analizie przestrzeń miejską i jej elementy, jak i traktująca miasto jako rodzaj palimpsestu skrywającego w sobie znaki przeszłości (Baudelaire, Benjamin, Bauman). W tym sensie krajobraz miejski kształtuje się także we wspomnieniu, jako zapisany w pamięci obraz. Analizy Benjamina, wychodząc od wskazania panoram będących przyczynkiem do postrzegania miasta w terminach krajobrazu, zmierzają ku wskazaniu idei labiryntu jako formy topografii miasta (Paetzold).
W ujęciu Benjamina flaneuryzm to rodzaj uczestnictwa w życiu miejskim, które akcentuje wzrokowe postrzeganie miasta jako obrazu i jako zjawiska. Tym samym, krajobraz miejski wyraża się zarówno w formach architektonicznych, takich jak pasaże, dworce kolejowe, parki miejskie (trwałość krajobrazu miejskiego), jak i w tym, co różnorodne, zmienne i czasowe w przestrzeni miejskiej: tłum, reklamy, refleksy w witrynach sklepowych, światło (ulotność krajobrazu miejskiego). W tym zakresie na uwagę zasługują również analizy miasta prowadzone z perspektywy zwielokrotnienia i odrealnienia miasta w zwierciadlanych odbiciach szklanej architektury. Inicjatorem tego podejścia był już Benjamin, który badał je na gruncie „szklanej architektury”, ale ich intensyfikacja nastąpiła dopiero w drugiej połowie XX w., wraz z rozwojem architektury i urbanistycznych szklanych zespołów (np. Sony Centre w Berlinie), a także wraz z pojawieniem się różnych form ekranów miejskich (billboardy, reklamy świetlne, szklane fasady).
Krajobraz miejski to również przestrzeń doświadczeń wielozmysłowych, pole oddziaływania bodźców sensorycznych (Simmel), które nie tylko wpływają na postrzeganie jego obrazu, ale nakładają się na siebie, wzmacniając swoją siłę i tworząc wspólnie polifonię obrazów, dźwięków, zapachów, doznań taktylnych. To kolaż poszczególnych krajobrazów zmysłowych, które nawet interpretowane w odizolowaniu, nie istnieją w odosobnieniu od siebie. Od XIX w. ważnym aspektem krajobrazu miejskiego są publiczne parki miejskie, które wobec pogłębiającego się przeludnienia, uprzemysłowienia i zanieczyszczenia miast, jako zielone wyspy, miały pełnić rolę „miejskich płuc” (Sennett). W związku z pojawieniem się idei czasu wolnego, przeciwstawianemu czasu pracy, miały być surogatem tego, co naturalne, w miejscu zamieszkania. Tworzone w stylistyce krajobrazowej parki sięgały do najlepszych wzorów.
W urbanistyce komponowanie krajobrazu miejskiego oznacza dążenie do wizualnej harmonii przestrzennej, powiązania architektury (widoków i dominanty krajobrazowej) z otoczeniem naturalnym przy uwzględnieniu walorów środowiskowych. Idea ta pojawiła się już w antyku w miastach lokowanych na zboczach skalnych z panoramą na okolicę (Rodos, Pergamon, Assos) i powracała w różnych okresach historycznych: w baroku m.in. Wersal, a w XX w. m.in. Milton Keys. Najnowsze tendencje w projektowaniu urbanistycznym podkreślają ważność krajobrazu miejskiego dla poszukiwania sposobów scalania współczesnego (postindustrialnego), zróżnicowanego miasta w oparciu o strategię ciągłości krajobrazowej oraz zespolenia miasta z przyrodniczymi terenami podmiejskimi (np. Bella Centre w Kopenhadze). Stanowi to również efekt tendencji do tworzenia miast-regionów jako nowej formy urbanistycznej (urban landscape), w których nie tylko zaciera się granicę między miastem a terenem pozamiejskim (in-betweencity), ale oczekuje się ich wzajemnego przenikania.
[B.F., M.K.]

Literatura:
Lynch, Kevin. Obraz miasta, tłum. Tomasz Jeleński. Kraków: Archivolta, 2011.
Madurowicz, Mikołaj. Ciągłość miasta. Prolegomena. Warszawa: WUW, 2017.
Paetzold, Heinz. Miasto jako labirynt, Walter Benjamin i nie tylko, tłum. A Zaporowski. W Przestrzeń, filozofia i architektura. Osiem rozmów o poznawaniu, produkowaniu i komponowaniu przestrzeni, red. E. Rewers. Poznań: Wydawnictwo Fundacja Humaniora, 1999.
Simmel, Georg. Mentalność mieszkańców wielkich miast. W Georg Simmel, Most i drzwi. Wybór esejów, tłum. M. Łukasiewicz. Warszawa: Oficyna Naukowa, 2006.
Rewers, Ewa (red.) Kulturowe studia miejskie. Warszawa: NCK, 2014.
Rewers, Ewa. Post-polis. Wstęp do filozofii ponowoczesnego miasta. Kraków: Universitas, 2005.
Rewers, Ewa (red). Miasto w sztuce- sztuka miasta. Kraków: Universitas, 2010.
Paszkowski, Zbigniew. Miasto idealne w perspektywie europejskiej i jego związki z urbanistyką współczesną. Kraków: Universitas, 2011.
Changing Places, Contemporary German Landscape Architechture, BDLA, Birkhauser, Basel-Berlin-Boston 2005.
Sennett, Richard. Ciało i kamień. Człowiek i miasto w cywilizacji Zachodu, tłum. M. Konikowska. Gdańsk: Wydawnictwo Marabut, 1996.

KRAJOBRAZ INDUSTRIALNY/POSTINDUSTRIALNY

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Krajobraz rozwoju cywilizacyjnego lub zdegradowanego środowiska naturalnego stanowiący część krajobrazu kulturowego. Inna nazwa: krajobraz przemysłowy (poprzemysłowym) lub inżynieryjny,

Krajobraz industrialny powstał w efekcie procesów zagospodarowywania, zamieszkiwania i urbanizacji, trwających od neolitu po współczesność. Jest zatem rezultatem działalności człowieka polegającej na urbanizacji terenów, eksploatacji zasobów naturalnych oraz budowie infrastruktury przemysłowej i drogowej. Dominujące elementy krajobrazu industrialnego to formy powstałe wskutek eksploatacji krajobrazu (hałdy, kamieniołomy, wyrobiska, żwirowiska), budowle przemysłowe (kominy, wieże ciśnień, szyby naftowe lub wydobywcze), obiekty inżynieryjne (mosty, nasypy, tamy, kanały, wały przeciwpowodziowe), infrastruktura komunalna (elektrownie, linie energetyczne, gazownictwo, wodociągi), infrastruktura transportowa (linie kolejowe, drogi, porty, nadbrzeża, zajezdnie). Krajobraz ten bywa negatywnie postrzegany przez ludność miejscową ze względu na związaną z nim ingerencję w krajobraz naturalny, nadmierną eksploatację zasobów naturalnych, degradację i zanieczyszczenie środowiska. Krajobraz postindustrialny to obszar, na którym zaprzestano działalności przemysłowej lub eksploatacyjnej, lecz nadal widoczne są na nim skutki tej działalności w postaci zdewastowanego środowiska lub pozostałości infrastruktury.
Gwałtowny rozwój krajobrazu industrialnego nastąpił wraz z nastaniem rewolucji przemysłowej w XIX w. Transformacje krajobrazu śledził Hoskins, pokazując, jak rozwój gospodarczy i uprzemysłowienie na przestrzeni wieków zmieniły naturalny krajobraz, wprowadzając do niego formy obce: od wiatraków i młynów wodnych, przez kopalnie, po fabryki i przylegające do nich kolonie robotników, z czasem rozrastające się do większych zespołów urbanistycznych. Przemiany krajobrazu mają charakter ciągły, lecz ich ocena ulega zmianie: wiele obiektów wcześniej kojarzonych z uprzemysłowieniem (np. wiatraki) uznaje się obecnie za zabytki wtopione w krajobraz, zaś ich nowoczesne formy (np. turbiny wiatrowe) postrzegane są jako silnie ingerujące w krajobraz.
Jedną z ważnych przyczyn industrializacji krajobrazu był rozwój środków komunikacji (koleje, samochody, samoloty) i infrastruktury komunikacyjnej, Przemiany w tej dziedzinie usprawniły przemieszczanie ludzi i towarów oraz spowodowały zmianę w doświadczaniu czasu i przestrzeni. W XIX w. nowo powstałe linie kolejowe często przebiegały przez tereny atrakcyjne widokowo, burząc naturalny krajobraz. Współczesne autostrady (posthumanistyczne wg Baudrillarda) eliminują starą sieć dróg (antropologicznych), wytyczając nowe szlaki, które promują niektóre krajobrazy, a inne skrywają. Sama przestrzeń uległa nowemu uporządkowaniu na skutek zmian w krajobrazie: autostrady, stacje benzynowe, lotniska, parkingi, billboardy przy drogach sprawiają trudność przy próbach odróżniania krajobrazu naturalnego od sztucznego.
Nadmierna eksploatacja, degradacja środowiska lub wyczerpanie zasobów naturalnych doprowadziły z czasem do powstania krajobrazu postindustrialnego (poprzemysłowego). Charakteryzuje się on zmianami w rzeźbie terenu w postaci sztucznych odsłonięć ziemi, wyrobisk lub nasypów. Towarzyszy im często opuszczona, najczęściej dewastowana infrastruktura architektoniczna. Krajobraz postindustrialny może być obiektem działań dwojakiego rodzaju: podlega ochronie jako element dziedzictwa historyczno-kulturowego (przez wpisanie cennych kulturowo kompleksów na listę dziedzictwa UNESCO) lub jest przedmiotem rekultywacji i przywrócenia społeczności lokalnej (przez tworzenie parków miejskich, muzeów, centrów kultury). Tradycja rekultywacji terenów poprzemysłowych sięga XIX wieku (np. park Buttes-Chaumont w Paryżu powstał w miejscu opuszczonego kamieniołomu). Dzisiaj podobnym działaniom sprzyja rozbudzona świadomość ekologiczna, na wyrobiskach tworzy się ogrody botaniczne, centra edukacji ekologicznej (np. Eden Project w Kornwalii).
Zainteresowanie krajobrazem industrialnym znajduje wyraz m.in. w turystyce postindustrialnej. O krajobrazie postindustrialnym jako architekturze zdegradowanej, która wciąż posiada zmysłowy potencjał, pisał w kontekście ruin Edensor. Krajobraz postindustrialny stał się również przestrzenią działań artystycznych, szczególnie w nurtach landart, eco-art, earthwork czy sztuki odzysku. Reprezentantami sztuki tematyzującej krajobraz postindustrialny są m.in. Herman Prigann (kopalnie w Niemczech) oraz Robert Smithson (kopalnie w Holandii). W Polsce jedną z pierwszych realizacji artystycznych w krajobrazie postindustrialnym były działania Konrada Jarodzkiego w Kopalni „Turów” w 1971 r. oraz Jana Berdyszaka na pokopalnianych hałdach.
[B.F., M.K.]

Literatura:
Augé, Marc. „Nie-Miejsca: wprowadzenie do antropologii nadnowoczesności: fragmenty”, tłum. A. Dziadek. Teksty Drugie 4 (2008): 127-140.
Affelt, Waldemar. „Dziedzictwo techniki, jego różnorodność i wartości”. Kurier Konserwatorski 5 (2009): 5-20.
Baudrillard, Jean, Ameryka, tłum. R. Lis. Warszawa: Wydawnictwo Sic!, 2005.
Edensor, Tim, Industrial Ruins. Space, Aesthetics and Materiality, Oxford-New York: Berg, 2005.
Idziak, Aleksandra, Herman, Krzysztof. „Między kopalnią a krajobrazem. Transformacje sztuki krajobrazu. Instalacje, rzeźba, performance jako formy rekultywacji krajobrazów postindustrialnych”. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego 10 (2008): 386-94.
Jasiuk, Jerzy. „Ochrona zabytków techniki w Polsce – dorobek i potrzeby”. W: Muzea i zabytki techniki w Polsce, red. Ludwik Morsztynkiewicz. Warszawa: Wydawnictwo Naukowo- Techniczne, 1970.
Jędrysiak, Tadeusz. „Turystyka kulturowa w obiektach przemysłowych – zagadnienia ogólne”. Turystyka Kulturowa 6 (2011): 17-35.
Frydryczak, Beata. „Theodor W. Adorno: pojęcie krajobrazu kulturowego”. Estetyka i Krytyka 30 (2013): 43-54.
Hoskins, W.G., The Making of the English Landscape, London: Penguin Books, 2005
Kaczmarska, Anna, Przybyłka, Arkadiusz. „Wykorzystywanie potencjału przemysłowego i poprzemysłowego na potrzeby turystyki. Przykład szlaku zabytków techniki Województwa Śląskiego”. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego 14 (2010): 207-28.
Nita, Jerzy, Myga-Piątek, Urszula. „Krajobrazowe kierunki zagospodarowania terenów pogórniczych”. Przegląd Geologiczny 3 (2006): 256-62.
Ruszkowski, Jacek M. „Elementy krajobrazu przemysłowego czynnikiem destylacji turystycznej regionu. Studium na przykładzie Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego”. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego 14 (2010): 283-95.

KRAJOBRAZ ARCHEOLOGICZNY

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

typ krajobrazu, którego kształt jest rezultatem wykorzystywania i zamieszkiwania go przez ludzi w przeszłości.

Krajobraz archeologiczny jest przedmiotem badań archeologii krajobrazu, interdyscyplinarnej gałęzi współczesnej archeologii. Badanie krajobrazu archeologicznego polega na integracji studiów nad kulturą materialną i studiów nad przestrzenią, często ujmowaną od strony niefizykalnej. Studia krajobrazowe w archeologii angażują narzędzia nauk humanistycznych i ścisłych, korzystają z dorobku takich dyscyplin jak: ekologia, geografia, antropologia, socjologia, filozofia, geofizyka, informatyka.
W ramach archeologii krajobrazu można wyróżnić kilka wiodących nurtów. W badaniach krajobrazu archeologicznego szczególnie chętnie sięga się po metody geograficzne, czego przykładem jest popularność systemów GIS (ang. Geographic Information System; pol. System Informacji Geograficznej). GIS pozwala na gromadzenie dwóch rodzajów danych: przestrzennych i opisowych. Źródłem archeologicznych danych GIS są mapy, plany, zdjęcia lotnicze i naziemne, obrazy satelitarne czy lotnicze skany trójwymiarowe, a także dane geodezyjne – pomiary niwelacyjne stosowane podczas badań wykopaliskowych i badań nieinwazyjnych; GIS w archeologii wiąże się ze stosowaniem złożonych i wieloczynnikowych analiz i rozbudowanych statystyk przestrzennych, analiz trójwymiarowych symulacji komputerowych, dzięki którym wyjaśnia się zjawiska z przeszłości; ponadto analizy krajobrazu przy pomocy GIS stanowią wsparcie w procesie zarządzania dziedzictwem archeologicznym (Zapłata, Borowski). Dociekania naukowe poświęcone krajobrazowi archeologicznemu czerpią także z takich subdyscyplin archeologii jak archeobotanika i archeozoologia. Dzięki badaniu pozostałości flory (archeobotanika) i fauny (archeozoologia) z przeszłości możliwa jest bardziej precyzyjna rekonstrukcja przeszłego krajobrazu (Kołodziejczyk, Kwiatkowska-Kopka). W krajobrazowych studiach archeologicznych korzysta się też z szeregu teorii humanistycznych – antropologii i fenomenologii przestrzeni (Tilley, Ingold, Cameron-Daum) czy teorii społecznych takich jak marksizm czy feminizm (McAnany).
Różnorodność kierunków studiów w ramach archeologii krajobrazu wynika po części z historii tej subdyscypliny. Badanie krajobrazu jest zwyczajowo wiązane z nurtem archeologii procesualnej i postprocesualnej, które rozwijały się od lat 70. XX w. Jednakże genealogia podejścia krajobrazowego w archeologii i namysł nad krajobrazem archeologicznym są możliwe do wskazania już w XVII w., w metodyce brytyjskiego antykwariusza Williama Stukeley’a, którego obserwacje, poczynione podczas krajoznawczych wycieczek, dały podwaliny pod prospekcję powierzchniową i zwróciły uwagę na rolę szczegółowego wywiadu w terenie (Schnapp). Kolejnym ważnym etapem w formułowaniu metod służących badaniu krajobrazu archeologicznego był rozwój fotografii lotniczej. Udoskonaliła się ona znacznie w trakcie pierwszej i drugiej wojny światowej, a następnie przyczyniła się do poprawy techniki rekonesansu archeologicznego z powietrza. Prospekcja powietrzna stała się bazą do formułowania modeli osadniczych, które z lubością prezentowali archeolodzy-strukturaliści w połowie XX w. Autorami modeli osadniczych opartych na analizie zdjęć z powietrza byli m.in. Julian Steward i Gordon R. Willey. W latach 70. XX w., wraz z rozwojem prospekcji geofizycznej i wzrostem popularności systemu GIS, zaczęto wyróżniać wyspecjalizowaną archeologię krajobrazu jako subdyscyplinę archeologii zajmującą się badaniem przeszłych przestrzeni. Archeologia krajobrazu w latach 70. XX w. była skoncentrowana na dogłębnych studiach geograficznych i geofizycznych, mających na celu rozpoznanie śladów po przeszłych kulturach w zastanym przez badacza krajobrazie. Podobnie jak inne nurty archeologii procesualnej, archeologia krajobrazu została mocno skrytykowana w latach 90. XX w. Krytyka ta była wymierzona w nadmierne skupienie się na narzędziach badawczych (stosowanie zdjęć satelitarnych i GIS-u) i zaniedbywanie głównego celu badawczego – rekonstrukcji roli, jaką w przeszłości odegrał człowiek w kształtowaniu krajobrazu. Podejście postprocesualne w archeologii promowało inny model archeologii krajobrazu: interdyscyplinarne badania, kładące nacisk na zmysłowość krajobrazu oraz studia przyczyniające się do rekonstrukcji przeszłego otoczenia ludzi. Obecnie w ramach badania krajobrazu archeologicznego promowane jest podejście synergiczne, interdyscyplinarne, w którym wykorzystuje się zarówno wyniki badań nauk ścisłych, jak i rezultaty dociekań humanistycznych.
[M.St.]

Literatura:
Kołodziejczyk, Piotr, Kwiatkowska-Kopka, Beata (red.) Landscape in the Past & Forgotten Landscapes. Cracow: Institute of Archaeology and Institute of Landscape Architecture, 2016.
Fleming, Andrew. „Post-processual landscape archaeology: A critique”. Cambridge Archaeological Journal 16(3) (2006): 267-280.
Iwaniszewski, Stanisław. „Archeologia krajobrazu”. W: Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji, red. Stanisław Tabaczyński, Arkadiusz Marciniak, Dorota Cyngot, Anna Zalewska, 284-291. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2012.
Johnson, Matthew H. „Phenomenological Approaches in Landscape Archaeology”. Annual Review of Anthropology 41(1) (2012): 269-284.
McAnany Patricia A. Living with Ancestors. Kinship and Kingship in Ancient Maya Society. New York: Cambridge University Press, 2013.
Schnapp, Alain. The Discovery of the Past: the Origins of Archaeology. London: The British Museum Press, 1996.
Tilley, Christopher. A Phenomenology of Landscape: Places, Paths and Monuments. Oxford: Berg, 1997.
Tilley, Christopher. The Materiality of Stone: Explorations in Landscape Phenomenology. Oxford: Berg, 2004.
Tilley, Christopher, Cameron-Daum, Kate. An Anthropology of Landscape. London: UCL Press, 2017.
Zapłata, Rafał, Borowski, Michał. „GIS w archeologii – przykład prospekcji i inwentaryzacji dziedzictwa archeologiczno-przemysłowego”. Rocznik Geomatyki 11/4 (2013): 103–114.

KRAJ

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Terytorium definiowane w terminach geograficznych, kulturowych i gospodarczych, rzadziej politycznych, wyodrębniane z uwagi na jakieś cechy szczególne stanowiące o jego tożsamości; w kategoriach politycznych bywa utożsamiane z państwem.

W kategoriach geograficznych pojęcie odnosi się do określonego położenia geograficznego (np. Polska to kraj między Bugiem a Odrą, Bałtykiem a Tatrami), ukształtowania terenu, warunków klimatycznych. W kategoriach kulturowych termin „kraj” odnosi się do ludności zamieszkującej dane terytorium, która zagospodarowuje go we właściwy dla siebie sposób poprzez stosowany typ gospodarki, organizację przestrzeni, zabudowę, sposoby wykorzystywania środowiska naturalnego, kuchnię, wartości, prawa i zwyczaje, religię wraz z rytuałem i obrządkiem, język, odrębność kulturową wyrażającą się w tradycji i folklorze, swoistość językową lub dialektalną. Termin pozostaje znaczeniowo bliski pojęciom: ziemia (np. polska ziemia, obca ziemia), ojczyzna (gdy stosowane jest w odniesieniu do własnego kraju), ojcowizna (kraj jako dziedzictwo kulturalne i materialne), miejsce (rozumiane w kategoriach zamieszkiwania).
Wokół pojęcia „kraj” budowana jest często specyficzna ideologia znajdująca wyraz w postawach patriotycznych, poczuciu tożsamości z danym terytorium, kultywowaniu tradycji. Na tę ideologię wpływ ma m.in. mitologia oraz historia zamieszkującej dany kraj ludności (w tym pamięć oraz jej określona interpretacja).
[M.G.]

Literatura:
Anderson, Benedict. Wspólnoty wyobrażone: rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, tłum. S. Amsterdamski. Kraków: Znak, 1997.
Cresswell, Tim. Place: a Short Introduction. Malden-Oxford-Carlton: Blackwell Publishing, 2004.
Entrikin, J. Nicholas. The Betweeness of Place: Towards a Geography of Modernity. London: Macmilian, 1991.
Giddens, Anthony. Runaway World: How Globalization is Reshaping Our Lives. London: Profile, 1999.
Harvey, David. Justice, Nature and the Geography of Difference. Cambridge: Blackwell Publishers, 1996.
Livingstone, David N. Science, Space and Hermeneutics, The Hettner Lectures 2001. Heidelberg: University of Heidelberg, 2002.
Paasi Anassi. „Place and Region: Regional Worlds and Words”. Progress in Human Geography 26 (2002): 802-811.
Relph, Edward. Place and Placelessness. London: Pion Limited, 1976.

KRAINA

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Obszar charakteryzujący się względną jednolitością geograficzną i cech środowiska naturalnego bądź losów historycznych zamieszkującej ją ludności i/lub zjawisk społecznych, kulturowych i gospodarczych.

Krainę geograficzną wyodrębnia się na podstawie specyficznego położenia geograficznego (np. Północne Koło Podbiegunowe, równikowe lasy tropikalne), ukształtowania terenu (np. Tatry Wysokie), czynników klimatycznych i mikroklimatycznych (np. Pojezierze Suwalskie jako polski „biegun zimna”, Pomorze wyróżnione ze względu na obecność jodu), występowania lub niewystępowania specyficznej flory lub fauny (np. Pustynia Błędowska, Puszcza Białowieska jako terytorium żubra).
Mianem „krainy historycznej” określamy obszar wyodrębniony na podstawie specyficznych losów historycznych jego mieszkańców, odrębności językowej autochtonów (np. Śląsk, Kaszuby), z przyczyn religijnych (np. Pojezierze Włodawskie ze śladami chrześcijaństwa, judaizmu, prawosławia i islamu), etnicznych (np. Podlasie zamieszkałe przez Tatarów Litewskich wpływających na specyfikę kulturową tej krainy), gospodarczych (np. Górny Śląsk z przemysłem ciężkim).
Jedna i ta sama kraina może być klasyfikowana jednocześnie jako geograficzna i historyczna (np. Żuławy Wiślane charakteryzują zarówno specyficzne losy historyczne związane z osadnictwem olenderskim oraz niemieckim, jak i walory przyrodnicze wynikające z usytuowania w obszarze depresji geograficznej; Ziemia Kłodzka przyrodniczo charakteryzowana jest m.in. przez występujące na jej obszarze zdroje, Masyw Śnieżnika czy Góry Stołowe, zaś kulturowo i historycznie powiązana pozostaje z Czechami). Granice między krainami mają charakter strefy przejściowej, w której stopniowo zanikają cechy jednej krainy na rzecz cech krainy sąsiedniej (co odróżnia ją od regionu, którego granice bywają ustanowione administracyjnie).
[M.G.]

Literatura:
Kondracki, Jerzy. Geografia regionalna Polski. Warszawa: PWN, 2002.
Kondracki, Jerzy. „Regiony fizycznogeograficzne Polski”. Poznaj Świat 4 (1964).
Manczak, Iryna. „Atrakcyjność turystyczna polskich regionów na Facebooku”. Rozprawy Naukowe Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu 50 (2015): 117-128.

KONWENCJE UNESCO

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Szereg aktów prawnych UNESCO (Organizacji Narodów Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury) dotyczących światowego dziedzictwa materialnego i niematerialnego oraz jego prawnej i zinstytucjonalizowanej ochrony.

Wśród konwencji UNESCO poświęconych ochronie dziedzictwa należy wyróżnić:

Konwencję o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego (Haga 1954);
Konwencję o środkach zmierzających do zakazu i zapobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu własności dóbr kultury (Paryż 1970);
Konwencję w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego (Paryż 1972);
Konwencję o podwodnym dziedzictwie kulturowym (Paryż 2001);
Konwencję w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego (Paryż 2003);
Deklarację UNESCO dotycząca świadomego niszczenia dóbr kultury (Paryż 2003);
Zalecenie UNESCO w sprawie historycznego krajobrazu miejskiego (2011).

Jednym z głównych aktów prawnych UNESCO jest Konwencja w sprawie światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego z 1972 r., która zobowiązuje państwa-sygnatariuszy do identyfikacji, ochrony, konserwacji, rewaloryzacji i przekazania przyszłym pokoleniom dziedzictwa kulturowego i naturalnego. Postanowienia konwencji są efektem dostrzeżonego zagrożenia dla dziedzictwa kulturalnego i naturalnego m.in. wskutek przeobrażeń społecznych i gospodarczych. Uznaje się, że niektóre z dóbr dziedzictwa kulturalnego i naturalnego mają wyjątkowe znaczenie jako element światowego dziedzictwa, a ich uszkodzenie lub unicestwienie stanowi zubożenie dziedzictwa światowego.
Konwencja definiuje dziedzictwo kulturowe jako zabytki (architektury, rzeźby, malarstwa, archeologiczne i in.) i zespoły (architektoniczno-krajobrazowe) posiadające powszechną ważność z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki. Sformułowano w niej także definicję miejsca zabytkowego jako dzieła człowieka lub wspólnego dzieła człowieka i natury, mającego powszechną wartość z punktu widzenia historycznego, estetycznego, etnologicznego lub antropologicznego. W dokumencie określa się również zakres pojęcia „dziedzictwo naturalne”, za które uznano pomniki przyrody utworzone przez formacje fizyczne i biologiczne, formacje geologiczne i fizjograficzne jako strefy stanowiące siedlisko zagrożonych zagładą gatunków zwierząt i roślin oraz miejsca lub strefy naturalne o oznaczonych granicach, charakteryzujące się pięknem naturalnym. Dziedzictwo naturalne przedstawia powszechną wartość naukową bądź estetyczną.
Przy UNESCO powołano „Komitet Światowego Dziedzictwa” i ustanowiono powszechną ochronę dziedzictwa m.in. przez wpisywanie zabytków na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
[M.K.]

Literatura:
„Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego”, dostęp 6 marca 2017.
http://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Konwencja_o_ochronie_swiatowego_dziedzictwa.pdf.
„Konwencja w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego”, dostęp 4 marca 2017. http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20111721018/O/D20111018.pdf
„Polski Komitet ds. UNESCO”, dostęp 16 kwietnia 2017. http://www.unesco.pl/kultura/dziedzictwo-kulturowe/dziedzictwo-niematerialne/.
Zalasińska, Katarzyna. „Ochrona miejsc światowego dziedzictwa w prawie polskim – plan naprawczy”. Ochrona Zabytków 65 (2012): 127-134.
Zeidler, Kamil. Prawo ochrony dziedzictwa kultury. Warszawa: Wolters Kluwer, 2007.

KONWENCJA MALTAŃSKA

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Europejska konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego (poprawiona), sporządzona w La Valletcie dnia 16 stycznia 1992 r.

Europejski akt prawny otwarty do podpisu, obecnie sygnowany przez 45 państw, w tym Polskę (akt ratyfikowany przez stronę polską 13 grudnia 1995 r.). Konwencja Maltańska zastąpiła Europejską Konwencję o Ochronie Dziedzictwa Archeologicznego z 1969 r. Opiera się na nowoczesnej wykładni prawnej (Trzciński) i została opracowana w oparciu o Kartę Ochrony i Zarządzania Dziedzictwem Archeologicznym, tj. Kartę Lozańską, normującą praktykę archeologiczną (zwłaszcza kwestie wykopalisk) i przyjętą przez ICOMOS w 1990 r. Głównym pojęciem Konwencji Maltańskiej jest „dziedzictwo archeologiczne” opisane w art. 1 jako: „wszelkie pozostałości, obiekty i jakiekolwiek inne ślady ludzkości z minionych epok, których zachowanie i analiza pomogą prześledzić historię ludzkości i jej stosunek do środowiska naturalnego; dla których wykopaliska i odkrycia oraz inne metody badań nad dziejami ludzkości i jej środowiskiem są podstawowym źródłem informacji i które są usytuowane w jakimkolwiek miejscu podlegającym jurysdykcji Stron”.
Pozostałe artykuły konwencji są poświęcone: identyfikacji dziedzictwa i środków ochrony (art. 2-4), zintegrowanej konserwacji dziedzictwa archeologicznego (art. 5), finansowaniu badań archeologicznych i konserwacji (art. 6), zbieraniu i rozpowszechnianiu informacji naukowych (art. 7-8), kształtowaniu świadomości publicznej (art. 9), zapobieganiu niedozwolonemu obiegowi przedmiotów dziedzictwa archeologicznego (art. 10-11), wzajemnej pomocy technicznej i naukowej (art. 12), kontroli stosowania konwencji (art. 13) oraz postanowieniom końcowym (art. 14-18). Konwencja Maltańska utrzymana jest w duchu zrównoważonego rozwoju, promuje model partycypacyjny w ochronie i opiece nad dziedzictwem archeologicznym, podkreśla znaczenie edukacji i popularyzacji archeologii. Stanowiska archeologiczne są w niej określone jako zasób nieodnawialny (Gutowska, Kobyliński), podlegający szczególnej ochronie.
Narzędziami wypracowanymi w celu ochrony są m.in.: nacisk na prowadzenie badań ratunkowych; unormowanie praktyki badań archeologicznych przy inwestycjach; wprowadzenie archeologii komercyjnej i kontraktowej w celu ratowania możliwie największej liczby stanowisk archeologicznych; upowszechnianie wiedzy na temat archeologii.
[M.St.]

Literatura:
Europejska konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego (poprawiona) sporządzona w La Valetta dnia 16 stycznia 1992 r. (Dz. U. z 1996 r., nr 120, poz. 564, tzw. Konwencja Maltańska).
Gutowska, Krystyna, Kobyliński, Zbigniew. „Zarządzanie dziedzictwem kulturowym: nowa dziedzina nauczania akademickiego i badań naukowych”. Mazowsze. Studia Regionalne 6 (2011): 51-72.
Trzciński, Maciej. „O potrzebach zmian systemu ochrony dziedzictwa archeologicznego”. W: Kultura w praktyce. Zagadnienia prawne, t. 2, red. Alicja Jagielska-Burduk, Wojciech Szafrański, 225-243. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2013.
Zeidler, Kamil, Trzciński, Maciej. Wykład prawa dla archeologów. Warszawa: Oficyna Wolters Kulwer, 2009.

KONTEMPLACJA/ZAANGAŻOWANIE

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Przeciwstawne sobie (lecz niewykluczające się) postawy opisujące dwa różne sposoby doświadczania krajobrazu. Kontemplacja jest związana z ideą bezinteresownego oglądu, doświadczeniem wizualnym, obserwacją i sytuowaniem siebie na zewnątrz krajobrazu; zaangażowanie jest związane z postawą aktywną, wielozmysłowym doświadczeniem krajobrazu rozumianego jako proces, byciem-w-krajobrazie.

Kontemplacja jest bliższa doświadczeniu estetycznemu i wiąże się z krajobrazem estetycznym, zaangażowanie zaś — doświadczeniu topograficznemu (a zatem geograficznemu i antropologicznemu) i powiązane jest z krajobrazem kulturowym.
Kontemplacja i zaangażowanie to także terminy odnoszące się do różnych podejść epistemologicznych. Kontemplacja jest związana z tradycyjną epistemologią, w której podmiot i przedmiot pozostają rozdzielone, jasno określony jest obserwator i przedmiot obserwacji (kontemplacji). Intelektualne zaplecze postawy kontemplacyjnej opiera się na kantowskiej idei bezinteresowności, europejskim okulocentryzmie oraz XVIII-wiecznych dysputach nad estetyką natury, wzniosłością, malowniczością. Lowenthal zwraca uwagę, że kontemplacja jako rodzaj doświadczenia wynika z wielowiekowej europejskiej tradycji patrzenia na krajobraz jak na estetyczny widok, w czym miały swój udział także podróże i rozwój malarstwa krajobrazowego. Kontemplacja jako rodzaj doświadczenia oznacza model doznania, w którym – z uwagi na temat albo kompozycję – świat przyrody jest postrzegany jako scena i widok.
Zaangażowanie łączy się z doświadczeniem hermeneutycznym oraz fenomenologiczną teorią krajobrazu, w których brak jest wyraźnej granicy między podmiotem a przedmiotem poznania, a obserwator jest zarazem poznającym. Kontemplacja jako akt estetycznego postrzegania pozwala przekształcić widok i naturę w krajobraz, w procesie zaangażowania krajobraz staje się natomiast miejscem zamieszkiwanym, które podlega procesom naturalnym i ludzkim działaniom.
Kontemplacji widoku oraz zaangażowaniu w krajobraz odpowiadają dwa różne rodzaje doświadczenia: spojrzenie panoramiczne (podkreślanie estetycznego wymiaru krajobrazu, postawa wędrowca i turysty) oraz doświadczenie topograficzne (podkreślanie procesualnej natury krajobrazu, procesów związanych z przemieszczaniem się ludności, zasiedlaniem nowych terenów, postawą mieszkańca). W konsekwencji kontemplacja wymaga dystansu emocjonalnego i fizycznego, zaangażowanie zaś – „wejścia” w krajobraz. Kontemplacja oznacza podziwianie widoków, zaangażowanie wskazuje na uczestniczenie (Rees). Kontemplować widok znaczy tyle, co doświadczać go w sposób bliski odbiorowi dzieła sztuki. Angażować się w krajobraz znaczy radzić sobie z naturą, żywiołem, przezwyciężać je. Zaangażowanie w krajobraz można także pojmować jako cielesne zanurzenie, wskutek którego człowiek i krajobraz tworzą kontinuum. Z tej perspektywy naturalnym krajobrazem człowieka jest „krajobraz zaangażowania”, natomiast „krajobraz obserwacyjny” (tj. krajobraz pojęty jako widok) jest konstruktem stworzonym przez nowoczesną kulturę Zachodu (Berleant).
Kontemplacja nie występuje tam, gdzie przyroda postrzegana jest przez pryzmat jej wartości użytkowych. Emerson zauważa, że nie jesteśmy w stanie zachwycać się krajobrazem, gdy na pobliskim polu pracują ludzie, Raymond Williams notuje, że pracująca wieś rzadko bywa krajobrazem, zaś John Barrell twierdzi, że w miejscach turystycznych i krajobrazowo atrakcyjnych pracownicy pozostają ukryci w niewidocznych miejscach tak, aby swą obecnością nie psuć turystom filozoficznej kontemplacji piękna natury.
Zaangażowanie to postawa wyrastająca z rzeczywistego rozpoznania problemów, to postawa mieszkańca żyjącego w określonym otoczeniu, dla którego stosunek do terenu, miejsc i okolicy wyznaczają: warunki użytkowe, pamięć, przywiązanie, tradycja, a także walory krajobrazowe. Każda z postaw uruchamia inny zestaw wartości. Zaangażowanie lokuje nasze „bycie” w określonym miejscu, kontemplujemy zaś przestrzeń, w której przebywamy tymczasowo, w czasie wyjazdu na wakacje czy wycieczki w góry.
Podsumowując estetyczne nastawienie w odbiorze rzeczywistości Ritter pisał, że aby natura przekształciła się w krajobraz, potrzebna jest postawa kontemplującego i niezaangażowanego obserwatora. Takie podejście jest krytykowane przez fenomenologów jako nieautentyczne. Przedstawiciele tej metodologii skupiają się na ekologicznej kondycji krajobrazu, przydatności do zasiedlenia, zdrowia społecznego i historycznego autentyzmu (Lowenthal), a wzmianki o pięknie traktują jako odwracanie uwagi od poważnej kwestii funkcjonowania krajobrazu i natury. Ingold pisze, że krajobraz pojawia się dopiero, gdy zaistnieje zaangażowanie związane z zamieszkiwaniem, które w jego teorii przybiera postać krajobrazu zadanego. Assunto dodaje, że w momencie, w którym człowiek zaczyna się sytuować wewnątrz krajobrazu, zaczyna tym samym czuć się jego częścią, a przestaje czuć się widzem, przenosi tym samym sąd refleksyjny z poziomu estetyki na poziom teleologii. W trakcie kontemplacji świat jawi się człowiekowi jako cel sam w sobie, a nie skutek jakiejś przyczyny lub środek do realizacji jakiegoś celu. Działanie oznacza niszczenie natury jako przedmiotu estetycznej kontemplacji, czyli jako krajobrazu.
To, co łączy obie postawy, to po pierwsze okoliczność, że obie odnoszą się do relacji: człowiek – przestrzeń (krajobraz, natura), obie też wymagają obecności doświadczającego podmiotu. Mogą także być traktowane jako komplementarne lub dopełniające się, gdy kontemplacja zamienia się w zaangażowanie (teren zwiedzany turystycznie zamienia się w zamieszkane miejsce).
[M.G.]

Literatura:
Assunto, Rosario. „Natura jako krajobraz i wolność człowieka”, tłum. M. Salwa. W: Krajobraz. Antologia tekstów, red. Beata Frydryczak, Dorota Angutek, 211-221. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2014.
Barrell, John. The Dark Side of the Landscape: The Rural Poor in English Painting, 1730-1840. Cambridge: Cambridge University Press, 1980.
Bearlant, Arnold. Living in the Landscape. Toward the Aesthetics of Environment. Lawrence: University Press of Kansas, 1997.
Berleant, Arnold. The Aesthetics of Environment. Philadelphia: Temple University Press, 1992.
Carlson, Allen. „Produktywność i wartości estetyczne krajobrazu rolniczego”, tłum. B. Frydryczak. W: Krajobraz. Antologia tekstów, red. Beata Frydryczak, Dorota Angutek, 319-335. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2014.
Cosgrove, Denis. Vision and Geography. Seeing, Imagining and Representing the World. London – New York: I.B. Tauris, 2010.
Emerson, Ralph W. Natura, tłum. M. Filipczuk. Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa, 2005.
Frydryczak, Beata, Krajobraz. Od estetyki the picturesque do doświadczenia topograficznego, Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2012.
Ingold, Tim. The Perception of the Environment. Essay of Livelihood, Dwelling and Skill. London – New York: Routledge, 2000.
Lowenthal, David. „Życie z krajobrazem i oglądanie krajobrazu”, tłum. D. Stadnik. W: Krajobraz. Antologia tekstów, red. Beata Frydryczak, Dorota Angutek, 111-141, Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2014.
Rees, Ronald. „The Taste for Mountain Scenery”. History Today 25 (1975), 305-312.
Ritter, Joachim. „Krajobraz. O postawie estetycznej w nowoczesnym społeczeństwie”, tłum. Cz. Piecuch. W: Krajobraz. Antologia tekstów, red. Beata Frydryczak, Dorota Angutek, 37-55. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2014.
Williams, Raymond. The Country and the City. London: Chatto and Windus, 1973.

KARTA NOWEGO URBANIZMU

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Dokument przyjęty w 1996 r. w Charleston w USA, stanowiący zapis założeń tzw. Nowego Urbanizmu, krytycznego wobec polityki urbanistycznej obowiązującej w amerykańskich miastach. Inna nazwa: Karta Programowa Nowego Urbanizmu.

Zwolennicy Nowego Urbanizmu wskazali na szereg problemów polityki urbanistycznej w Stanach Zjednoczonych: niedoinwestowanie obszarów śródmiejskich, rozproszanie zabudowy, degradacja środowiska naturalnego, kurczenie się obszarów rolnych i otwartych. Ruch Nowego Urbanizmu opowiadał się za rewaloryzacją centrów miejskich oraz samych miast w regionach metropolitalnych, modyfikacją rozproszonej zabudowy podmiejskiej we wspólnoty sąsiedzkie oraz ochroną środowiska naturalnego i dziedzictwa kulturowego. Zwrócono uwagę na istniejące zróżnicowanie dzielnic pod względem pełnionych funkcji, na konieczność projektowania przestrzeni z myślą o wspólnotach mieszkańców i z uwzględnieniem ważnej roli transportu publicznego i ruchu pieszego.
Karta Nowego Urbanizmu odnosi się do polityki społecznej, praktyki deweloperskiej oraz zasad ogólnego projektowania, które – wedle jej zapisów – powinny być dostosowane do wyróżnionych rodzajów obszarów, jakimi są: 1) region: metropolia, duże i małe miasto; 2) dzielnica, strefa i korytarz; 3) kwartał, ulica, budynek. Zgodnie z definicją zawartą w Karcie Nowego Urbanizmu, region metropolitalny stanowi obszar o określonych granicach geograficznych, wyznaczonych przez topografię, działy wodne, linie brzegowe, parki regionalne, tereny rolnicze i zlewnie rzek. Metropolia składa się z wielu ośrodków stanowiących duże i małe miasta oraz wsie, które posiadają własne centra i granice, i pozostają w relacji do obszarów rolniczych oraz krajobrazu naturalnego. Najważniejszymi elementami rozwoju oraz przekształceń metropolii są dzielnica, strefa i korytarz. Dzielnica powinna być zwarta i przyjazna pieszym; strefy muszą być projektowane według zasad właściwych dla dzielnic; korytarze stanowią łączniki w regionie między dzielnicami i strefami. Siatki ulic powinny z kolei być wytyczone w taki sposób, by zachęcać do ruchu pieszego, ograniczać transport samochodowy, redukować ilość czasu spędzonego w podróży i ograniczać zużycie energii. W Karcie Nowego Urbanizmu transport publiczny traktowany jest jako alternatywa dla samochodów, których ruch powinien zostać ograniczony na rzecz pieszego i rowerowego (np. dworce oraz przystanki komunikacji miejskiej powinny być położone w niewielkiej odległości od zabudowy). W dzielnicach muszą być zakładane różnorodne tereny zielone m.in. ogródki jordanowskie, ogrody publiczne bądź boiska sportowe.
Karta Nowego Urbanizmu określa też wpływ architektury na przestrzeń miejską: projekty architektoniczne powinny wpasowywać się w otoczenie oraz uwzględniać lokalną topografię, historię czy tradycję budowlaną. Nowo powstałe place i ulice mają być bezpieczne, a zabudowa powinna oddawać charakter i klimat danego miejsca. Ulice, zachęcające do ruchu pieszego, mają skłaniać do nawiązywania kontaktów międzyludzkich oraz pobudzać integrację społeczną.
Karta Nowego Urbanizmu nie jest dokumentem obowiązującym prawnie i służy jedynie promowaniu określonych strategii oraz wizji odnoszących się do przestrzeni miejskiej.
[M.K., B.F., M.S.]

Literatura:
Bradecki, Tomasz, Twardoch, Agata. Współczesne kierunki kształtowania zabudowy mieszkaniowej. Gliwice: Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, 2013.
„Karta Nowej Urbanistyki”, dostęp 17 kwietnia 2017. https://www.cnu.org/sites/default/files/cnucharter_polish.pdf.
Kubicki, Paweł. Wynajdywanie miejskości. Polska kwestia miejska z perspektywy długiego trwania. Kraków: Nomos, 2017.
Montgomery, Charles. Miasto szczęśliwe. Jak zmienić nasze życie, zmieniając nasze miasta. Kraków: Wysoki Zamek, 2015.
Sarzyński, Piotr. „Architektura sięga po średniowiecze. Wraca nowe”. Polityka 37 (2015): 92-5.

KARTA LIPSKA

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Dokument państw członkowskich Unii Europejskiej na rzecz zrównoważonego rozwoju miast europejskich podpisany w Lipsku w 2007 r., określający wspólne zasady i strategie polityki rozwoju miasta.

W zapisach Karty Lipskiej sformułowano szereg zaleceń i wytycznych niezbędnych do wdrożenia zrównoważonego rozwoju opartego na tradycyjnym europejskim policentrycznym modelu miasta przy uwzględnieniu dobrobytu gospodarczego, równowagi społecznej i zdrowego środowiska. W duchu hasła Europa potrzebuje silnych miast i regionów, w których dobrze się żyje, Karta Lipska zawiera postulaty wcielania w życie strategii i działań powalających zachować równowagę społeczną w miastach i pomiędzy nimi, różnorodność kulturową i wysokiej jakości standardy w zakresie projektowania, architektury i środowiska. Głównym przedmiotem troski jest społeczny, kulturowy i urbanistyczny rozwój miast w dwóch wymiarach: węższym, odnoszącym się do samego miasta, oraz szerszym, odnoszącym się do regionu, w którym miasto zachowuje rolę czynnika integracyjnego i stymulującego do rozwoju.
W Karcie Lipskiej ustanowiono trzy podstawowe strategie:

Tworzenie i zapewnianie wysokiej jakości przestrzeni publicznych, które – jako „miękkie czynniki lokalizacji” – przyczyniają się do rozwoju turystyki oraz uprzemysłowienia. Podkreślona została rola przestrzeni publicznych jako stworzonych przez człowieka miejskich krajobrazów dla warunków życia mieszkańców. W dokumencie wprowadzono pojęcie „kultury budowlanej” rozumianej jako suma wszystkich aspektów kulturowych, gospodarczych, technologicznych, społecznych i ekologicznych wpływających na proces planowania i budowania. Wyrażono troskę o zachowanie dziedzictwa architektonicznego.
Modernizacja sieci infrastruktury i poprawa wydajności energetycznej. Ten element strategii odnosi się do transportu miejskiego, infrastruktury technicznej miast i usług komunalnych w zakresie poprawy termoizolacyjnej budownictwa mieszkalnego. W dokumencie podniesiono również kwestię zmian klimatycznych i ograniczenie emisji CO2 w celu ochrony środowiska i jakości życia.
Aktywna polityka innowacyjna i edukacyjna. W ramach tej strategii miasto postrzegane jest jako ośrodek tworzenia i przekazywania wiedzy (know-how), która zależy od poziomu i rozwoju edukacji na każdym jej poziomie (od przedszkola po uniwersytet) oraz współpracy przemysłu ze społecznością naukową. Strategia ta wspiera dialog społeczny i międzykulturowy.
W zapisach Karty Lipskiej zwrócono szczególną uwagę na dzielnice najuboższe, proponując rozwiązania zmierzające do poprawy jakości życia i wyrównania szans ich mieszkańców. W Karcie postulowana jest polityka integracji społecznej, której celem jest zapewnienie bezpieczeństwa w miastach poprzez zmniejszenie nierówności i zapobieganie wykluczeniu społecznemu. Przyjęte strategie zmierzają do poprawy sytuacji najuboższych dzielnic z uwzględnieniem lokalnych potrzeb społecznych, gospodarczych, edukacyjnych i kulturowych. Narzędziami przeprowadzania koniecznych zmian są edukacja dzieci i młodzieży, sprawny transport publiczny i polityka budownictwa socjalnego.
Zapisy Karty Lipskiej odnoszą się do wartości ogólnoeuropejskich, ale położono w nich nacisk na rozwój polityki miejskiej na gruncie krajowym i regionalnym.
[B.F.]

Literatura:
„Karta Lipska na rzecz zrównoważonego rozwoju miast europejskich”, dostęp 2 lutego 2018. http://www.sarp.org.pl/pliki/karta_lipska_pl.pdf.

KARTA FLORENCKA

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Dokument regulujący zasady utrzymania, ochrony, konserwacji i restauracji ogrodów historycznych przyjęty przez Międzynarodowy Komitet ICOMOS-IFLA ds. Ogrodów Historycznych w 1981 roku we Florencji jako uzupełnienie Karty Weneckiej.

Zapisy Karty Florenckiej odnoszą się zarówno do małych ogrodów, jak i dużych założeń parkowych, traktowanych jako niezbywalny element środowiska miejskiego bądź wiejskiego. Karta Florencka definiuje ogród historyczny jako kompozycję architektoniczno-roślinną o wartości ogólnospołecznej. W jej skład wchodzą: rozplanowanie, rzeźba terenu, zespoły roślinne, elementy konstrukcyjne i dekoracyjne, wody ruchome i stojące. Ponieważ za podstawowy budulec ogrodu Karta Florencka uznaje roślinność, ogród jest określony mianem „żywego zabytku”, co ma konsekwencje dla metod jego restauracji. Utrzymanie i konserwacja wiążą się przede wszystkim z roślinnością: drzewa, krzewy, rośliny i kwiaty powinny być nasadzane z uwzględnieniem stref przyrodniczych i kulturowych. Karta Florencka zabrania wszelkiej działalności, która miałaby negatywny wpływ na równowagę ekologiczną. Dokument reguluje też praktyki konserwatorskie związane z elementami architektoniczno-dekoracyjnymi, zalecając poszanowanie dla ich materii, formy i lokalizacji. Wszelkie działania ochronne, zwłaszcza restauracja i restytucja, muszą być poprzedzone wnikliwymi analizami naukowymi, m.in. archeologicznymi.
Dokument określa także sposób użytkowania ogrodów historycznych jako przestrzeni przeznaczonych do oglądania i zwiedzania z uwzględnieniem ryzyka zniszczenia, degradacji czy wynaturzenia. Ogród ma być oazą spokoju i ciszy, przestrzenią sprzyjającą kultywowaniu więzi społecznych oraz rekreacji. Karta Florencka uznaje możliwość stworzenia w bliskiej odległości od ogrodu terenów rekreacyjnych. W dokumencie zawarto także regulacje związane z ochroną prawną i administracją zabytkowych ogrodów. Do obowiązku władz należy identyfikacja, inwentaryzacja bądź zabezpieczanie ogrodów oraz konsultowanie tych działań z ekspertami. Władze są odpowiedzialne za wprowadzenie w życie dyspozycji finansowych, które pozwolą na konserwację, restaurację i restytucję ogrodów. Ważną rolę w ochronie ogrodów historycznych odgrywa odpowiedni system edukacji i profesjonalna opieka specjalistów: historyków, architektów, architektów krajobrazu, ogrodników i botaników. Karta Florencka akcentuje potrzebę promocji dziedzictwa kulturowego ogrodów zabytkowych.
[B.F., M.S.]

Literatura:
Bogdanowski, Janusz. Polskie ogrody ozdobne: historia i problemy rewaloryzacji. Warszawa: Arkady, 2000.
Majdecki, Longin. Ochrona i konserwacja zabytkowych założeń ogrodowych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1993.
„Międzynarodowa Karta Ogrodów IFLA-ICOMOS”, dostęp 16 kwietnia 2017. http://www.nid.pl/upload/iblock/9b1/9b13bc019894c7975620590ae56f9641.pdf.
Rylke, Jan. Wartości starych parków. Warszawa: Wydawnictwo Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego – Akademia Rolnicza, 1987.
Zachariasz, Agata. „Zabytkowe ogrody – problemy rewaloryzacji, utrzymania i zarządzania w świetle zaleceń Karty Florenckiej”. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego 10 (2008): 150-161.
Zalasińska, Katarzyna. Prawna ochrona zabytków nieruchomych w Polsce. Warszawa: Wolters Kluwer, 2010.

HORYZONT

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Z greckiego ὁρίζωνκύκλος [horizōnkyklos], „oddzielający okrąg”, „widnokrąg”; linia pozornego zetknięcia nieboskłonu z powierzchnią ziemi.

Pojęcie funkcjonuje w trzech kontekstach: w nauce, sztuce oraz w języku (użycia metaforyczne).
W astronomii horyzont oznacza granicę pomiędzy przestrzenią widoczną dla obserwacji a zasłoniętą przez Ziemię. Horyzont geometryczny zakłada idealnie płaską i nieskończoną powierzchnię ziemi, realny uwzględnia krzywiznę ziemi, zaś topograficzny uwzględnia elementy topografii miejsca obserwacji.
W sztuce (przede wszystkim w malarstwie i rysunku) horyzont to wyobrażona linia przebiegająca w poprzek obrazu na wysokości oczu obserwatora, kraniec powierzchni dostępnej oku z określonego punktu obserwacyjnego. Horyzont jest powiązany z zasadami perspektywy opisanymi w XV wieku. W malarstwie i fotografii krajobrazowej stanowi także rodzaj „tła” służącego ekspozycji prezentowanego obiektu lub sceny. We frazeologii i metaforach językowych pojęcie to jest spotykane w wyrażeniach kojarzących się z szeroko rozumianą wiedzą („poszerzać swoje horyzonty”, „horyzonty wiedzy”, „człowiek o szerokich horyzontach” itd.) lub pośrednio kojarzących wiedzę z właściwościami horyzontu („z wysoka widać więcej”).
W kontekście krajobrazu pojęcie „horyzont” wiąże się z ideą widoku (estetyką the picturesque) oraz stosowaną od XVIII wieku w angielskich parkach krajobrazowych zasadą kompozycyjną: budowaniem wrażenia niekończącego się parku, ciągnącego się aż po horyzont. Krajobraz „horyzontalny”, tj. ciągnący się po horyzont, jest także charakterystyczny dla amerykańskich parków narodowych oraz otwartych, wielkich przestrzeni Arizony, Kalifornii, Nowego Meksyku czy amerykańskich miast, w których w przeciwieństwie do wertykalnej i ciasnej zabudowy europejskiej dominują szerokie i otwarte przestrzenie (Jackson). Horyzont stanowić może także tło dla dominanty krajobrazowej (np. wzgórza, drzewa, ruiny, kościoła czy wieży). Sugestywność horyzontu może być wzmacniana na wiele sposobów, na przykład przez zmianę pokrywy roślinności. Można go zaostrzyć, nie pozwalając, by porósł drzewami, lub można skupić uwagę na poszczególnych jego fragmentach, pozostawiając odkryte odcinki na zadrzewionym terenie. Można nadać mu postrzępiony zarys poprzez umieszczenie na jego linii różnorodnych obiektów naturalnych i wzniesionych przez człowieka (wiatraki, wieże, ruiny – motyw często spotykany w malarstwie krajobrazowym), podkreślić przez umieszczenie poza nim źródła światła, aby zaakcentować „widokowy” walor pasma nieba znajdującego się bezpośrednio nad nim.
Według Casey’a bez horyzontu nie ma krajobrazu: horyzont wraz z doświadczającym i przemieszczającym się podmiotem stanowią elementy konstytuujące krajobraz.
[M.G.]

Literatura:
Barrell, John. The Dark Side of the Landscape. Cambridge: Cambridge University Press, 1980.
Casey, Edward S. Earth-Mapping: Artists Reshaping Landscape. Minneapolis-London: University of Minneapolis Press, 2005.
Elkins, James. The Poetics of Perspective. Ithaca, NY: Cornell University Press, 1994.
Jackson, John B. Discovering the Vernacular Landscape. New Haven, CT: Yale University Press 1984.
Wylie, John. Landscape. London-New York: Routledge, 2007.

HETEROTOPIA

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Kategoria zaproponowana przez Michela Foucaulta oznaczająca miejsce przeciwne do utopii.

Foucault pojęcie heterotopii wyprowadził z rozważań nad przestrzenią, miejscem i umiejscowieniem, wynikającym nie tyle ze stałych punktów na osi, co zmiennych sieci relacji, określających to położenie. Foucault zdefiniował heterotopię jako umiejscowienie przeciwne utopii (umiejscowienie, które nie istnieje fizycznie), wyróżniając sześć zasad heterotopii: 1) nie jest dostępna dla wszystkich, chociaż jako „inna przestrzeń” występuje w każdej kulturze i społeczeństwie; 2) pełni konkretną funkcję w obrębie społeczeństwa, do którego należy, a jednocześnie jej miejsce jako przestrzeni określonej kulturowo nie jest stałe; 3) może zestawiać w jednym, rzeczywistym miejscu liczne przestrzenie, które są ze sobą niekompatybilne; 4) rządzi się własnym czasem, jest heterochronią; 5) podlega systemowi otwarcia i zamknięcia, który separuje ją od reszty przestrzeni, a jednocześnie sprawia, że jest ona dostępna (co jednak nie oznacza, że heterotopia jest dostępna w ten sam sposób, co przestrzeń publiczna – dostęp do niej może zasadzać się na rytuale, obowiązku lub przymusie); 6) jako „inna przestrzeń” heterotopia może wywoływać wrażenie złudności realnych przestrzeni. Heterotopia to zatem miejsce, które wyraźnie odróżnia się od swego otoczenia.
Foucault wyróżnia kilka rodzajów heterotopii: heterotopie kryzysu, czyli miejsca niechciane związane z niepożądanymi sytuacjami (internat, miejsca święte, strzeżone lub ekskluzywne, do których dostęp mają tylko wybrańcy); heterotopie dewiacyjne – miejsca, w których styl życia różni się od normatywnego modelu – miejsca „bezczynności” (szpitale, sanatoria, więzienia). Pojęcie heterotopii jest chętnie wykorzystywane przez rozmaite dyscypliny badające przestrzenie życiowe człowieka (m.in. geografię humanistyczną).
[M.St.]

Hasła powiązane: topos, miejsce

Literatura:
Czaja, Dariusz (red.). Inne przestrzenie, inne miejsca. Mapy i terytoria. Wołowiec: Czarne 2013.
Dehaene, Michiel, De Cauter, Lieven, (red.) Heterotopia and the City: Public Space in a Postcivil Society. New York: Routledge 2008.
Foucault, Michel. „Inne przestrzenie.” przeł. Agnieszka Rejniak-Majewska, Teksty Drugie 6 (2005): 117-125.

Dokumenty ONZ (Habitaty I-III)

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Konferencje w Vancouver (1976), Stambule (1996), Quito (2016) zorganizowane przez agendę ONZ ds. urbanizacji (United Nations Habitat and Human Settlements Foundation – UNHHSF) w ramach programu UN-Habitat.

Organizacja pierwszej konferencji w Vancouver (Habitat I) była odpowiedzią na pogarszające się warunki życia ludzi zamieszkujących obszary miejskie. Skoncentrowano się wówczas przede wszystkim na kwestiach związanych z nierównomiernym wzrostem gospodarczym, rosnącym ubóstwem, głodem, utrudnionym dostępem do edukacji, wody i energii oraz brakami w opiece medycznej. W trakcie spotkania podjęto tematy odnoszące się do nierówności warunków życia, segregacji społecznej, dyskryminacji rasowej, postępującego bezrobocia i analfabetyzmu, rozkładu stosunków społecznych i upadku wartości kulturowych oraz degradacji środowiska. Ustalono, że przyczyną wyżej wymienionych problemów jest niekontrolowany rozrost miast, rozproszenie wsi oraz nadmierne rozrzucenie osiedli. Wskazano na konieczność wsparcia ludzi najbardziej wykluczonych społecznie, zagwarantowania im podstawowych praw, unikania zanieczyszczenia biosfery i mórz, zakończenia eksploatacji odnawialnych i nieodnawialnych zasobów środowiskowych, zapobiegania nadmiernemu korzystaniu z tych zasobów w trakcie wojen lub zbrojeń oraz ochrony dziedzictwa kulturowego i miejsc historycznych. Wyrażono też poparcie dla światowego rozbrojenia – szczególnie w zakresie broni nuklearnej.
Habitat II w Stambule dotyczył z kolei zagadnienia zapewnienia miejsca zamieszkania wszystkim ludziom. W spotkaniu uczestniczyli politycy i przedstawiciele samorządów lokalnych, organizacji pozarządowych oraz sektora prywatnego. Oprócz spraw mieszkaniowych ponownie debatowano o zagrożeniach związanych z gospodarką, środowiskiem naturalnym i bezpieczeństwem energetycznym.
Habitat III poświęcono kwestii środowiska naturalnego. Na szczycie w Quito poruszono zagadnienia koniecznej poprawy jakości powietrza, promocji alternatywnych środków transportu i źródeł odnawialnych, racjonalnej gospodarki odpadami oraz ograniczenia stosowania środków chemicznych m.in. w gospodarce rolnej. Podjęto także tematykę innowacyjnych miast, określając ich rolę i zadania. Ustalono, iż innowacyjne miasta muszą charakteryzować się wysoką jakością warunków życia, wspieraniem lokalnego rozwoju gospodarczego, poszanowaniem środowiska naturalnego, wykorzystywaniem najnowszych zdobyczy techniki oraz stwarzaniem dobrej atmosfery dla biznesu.
Postanowienia Habitatu III przybrały formę dokumentu z programem poprawy sytuacji miast. Dokument dotyczył promocji bezpiecznych miast, walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym, a także zapewnienia dostępu do edukacji, tanich mieszkań i zielonych przestrzeni. Deklaracje z Quito stanowią uzupełnienie programu działań na rzecz zrównoważonego rozwoju zaplanowanych do roku 2030, Agendy Działań z Addis Abeby (2015), porozumienia klimatycznego z Paryża (2015) oraz ram dotyczących ograniczenia klęsk żywiołowych z Sendai (2015). [M.K.]

Literatura:
http://habitat3.org/ dostęp 2 kwietnia 2018
https://unhabitat.org/ dostęp 2 kwietnia 2018

FIZJOGRAFIA

Posted on lipiec 10, 2018 by admin -

Subdyscyplina geografii opisująca fizyczne cechy powierzchni ziemi, tj. warunki naturalne panujące na określonym obszarze.

Opis fizjograficzny uwzględnia klimat wraz ze związanymi z nim stosunkami meteorologicznymi i hydrologicznymi, ukształtowanie terenu, charakterystykę geologiczną, rodzaje gleb, a także występujące na danym terenie gatunki fauny i flory (biosfera). Subdyscypliny fizjografii to: geomorfologia, hydrologia, klimatologia i meteorologia, glacjologia, biogeografia, oceanografia i in. Fizjografia opisuje procesy oraz prawidłowości zachodzące w środowisku naturalnym w odróżnieniu od procesów wynikających z działalności człowieka. Jest ona istotna dla planowania zagospodarowania przestrzennego danych terenów. Z fizjografią łączy się pojęcie obiektu fizjograficznego. Ustawa z dnia 29 sierpnia 2003 r. o urzędowych nazwach miejscowości i obiektów fizjograficznych definiuje obiekt fizjograficzny jako: „wyodrębniony składnik środowiska geograficznego, w szczególności: nizinę, wyżynę, wzgórze, pasmo górskie, górę, szczyt góry, przełęcz, dolinę, kotlinę, jaskinię, rzekę, kanał, jezioro, zatokę, bagno, staw, sztuczny zbiornik wodny, wodospad, las, kompleks leśny, uroczysko, półwysep, wyspę”.
Z fizjografią łączy się także pojęcie regionalizacji fizycznogeograficznej, tj. opisu regionów świata wyróżnionych ze względu na swoiste dla nich warunki fizjograficzne. Autorem skali, która po raz pierwszy została zastosowana do opisania krain fizycznogeograficznych USA, był amerykański geograf Nevin Fennemann. Autorem regionalizacji fizycznogeograficznej Polski jest Jerzy Kondracki. Zaproponowany przez niego podział, kilkukrotnie modyfikowany (1966, 1987, 1997) obowiązuje do dziś. W ramach tego podziału, wyróżniamy w Polsce kilka prowincji: Nizinę Środkowoeuropejską, Masyw Czeski (Sudety z Przedgórzem Sudeckim), Wyżyny Polskie, Karpaty Zachodnie, Karpaty Wschodnie, Niż Wschodniobałtycko-Białoruski oraz Wyżyny Ukraińskie. Podział przewiduje skalę od poziomu prowincji (najbardziej ogólnej), poprzez podprowincję, makroregion po mezoregion. Przykładowo Równina Gorzowska (mezoregion) należy do Pojezierza Południowopomorskiego (makroregion), Pojezierza Południowobałtyckiego (podprowincja), oraz Niżu Środkowoeuropejskiego (prowincja).
[M.G.]

Literatura:
Holden, Joseph. Introduction to Physical Geography and the Environment. London: Prentice-Hall, 2004.
Kondracki, Jerzy. „Regiony fizycznogeograficzne Polski”. Poznaj Świat, 4 (1964).
Marsh, William M., Kaufman Martin M. Physical Geography: Great Systems and Global Environments. Cambridge: Cambridege University Press, 2013.

EUROPEJSKA KONWENCJA KRAJOBRAZOWA

Posted on październik 30, 2017 by admin -

Dokument sporządzony 20 października 2000 roku we Florencji w celu określenia zasad ochrony, promocji, zagospodarowania oraz planowania krajobrazu.

Europejska Konwencja Krajobrazowa definiuje krajobraz jako „obszar, postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich” (art. 1a) i włącza do niego obszary przyrodnicze, wiejskie, miejskie i podmiejskie, wskazując, że zaliczają się do nich krajobrazy wyjątkowe, pospolite lub zdegradowane.
Według Europejskiej Konwencji Krajobrazowej ochrona krajobrazu oznacza zachowanie stanu krajobrazu oraz zharmonizowanie wszelkich zmian wynikających z procesów społecznych, gospodarczych i środowiskowych. Z kolei planowanie krajobrazu ma na celu powiększenie, odtworzenie lub utworzenie krajobrazów w ramach skutecznego i perspektywicznego działania.
Wytyczne konwencji są skierowane do wszystkich państw członkowskich. Europejska Konwencja Krajobrazowa wymaga od stron: prawnego uznania krajobrazów, ustanowienia i wdrożenia polityki w zakresie krajobrazu, ustanowienia procedur partycypacji społeczeństwa oraz organów lokalnych i regionalnych zainteresowanych zdefiniowaniem i wdrożeniem polityki w zakresie krajobrazu, zintegrowania krajobrazu z własną polityką planowania regionalnego i urbanistycznego, a także wszelką inną polityką (kulturalną, gospodarczą czy środowiskową). Strony zobowiązują się również do promowania problematyki krajobrazowej, m.in. poprzez szkolenie specjalistów, wdrażanie programów w zakresie wiedzy o krajobrazie w szkołach i na uniwersytetach. W ramach współpracy europejskiej strony deklarują prowadzenie wspólnych projektów badawczych, współpracę naukowo-techniczną, wymianę specjalistów oraz informacji. Europejska Konwencja Krajobrazowa jest podwójnie nowatorska: po pierwsze jest pierwszym dokumentem, który systematycznie określa sposoby zarządzania krajobrazami, po drugie – wskazując na istnienie krajobrazów zwykłych i zdegradowanych, odchodzi od rozumienia krajobrazu jako obszaru o wyjątkowych wartościach estetycznych, kulturowych czy przyrodniczych. Polska ratyfikowała konwencję dnia 24 czerwca 2004 roku.
[B.F., M.K., M.S.]

Literatura:
„Europejska Konwencja Krajobrazowa”, dostęp 16 kwietnia 2017. http://www.nid.pl/upload/iblock/1ec/1ec0f6042b2eee4202dce6da6c6f0bb4.pdf.
Baranowska-Janota, Maria. „Europejska Konwencja Krajobrazowa a ochrona krajobrazu w Polsce”. W: Geografia i sacrum, red. Bolesław Domański, Stefan Skiba. Kraków: Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2005.
„Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska”, dostęp 16 kwietnia 2017. http://www.gdos.gov.pl/europejska-konwencja-krajobrazowa.
Majchrowska, Anna. „Realizacja zapisów Europejskiej Konwencji Krajobrazowej”. Czasopismo Techniczne 7-A (2007): 180-184.
Majchrowska, Anna. „Europejska Konwencja Krajobrazowa impulsem dla badań interdyscyplinarnych”. W: Regionalne studia ekologiczno-krajobrazowe, red. Andrzej Richling. Warszawa: Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, 2006.

ANTROPOCEN

Posted on październik 30, 2017 by admin -

Koncepcja odnosząca się do znaczących zmian środowiskowych dokonanych za sprawą działalności człowieka na Ziemi.

Antropocen jest rozumiany jako nowa epoka geologiczna, równoprawna z holocenem i plejstocenem, następująca po holocenie; termin wprowadzony do języka naukowego przez noblistę, chemika Paula Crutzena i ekologa Eugene’a Stoermera w 2000 r. Zaproponowali oni, aby antropocenem nazywać aktualny moment w dziejach Ziemi, charakteryzujący się intensywną ludzką działalnością na globalną skalę, radykalnie wpływającą na przebieg procesów geologicznych. Wedle tej koncepcji działalność człowieka pojęta jest jako siła geologiczna rządzącą się swoimi prawami.

Zmiany dokonywane przez ludzi wpływają na postępowanie erozji i sedymentacji, a wiążą się bezpośrednio z całym szeregiem procesów antropogenicznych, takich jak kolonizacja, rolnictwo, urbanizacja, globalne ocieplenie. Działalność człowieka przyczynia się do zmiany składu atmosfery, oceanów i gleb, co wynika bezpośrednio z cyrkulacji węgla, azotu, fosforu i szeregu metali. Efekty zmian widoczne są w biosferze (m.in. ginięcie gatunków, inwazja zwierząt i roślin przystosowanych do przemian, powstawanie „martwych stref” w ocenach). Antropocen nie jest jednak w pełni zdefiniowaną jednostką na Geologicznej Osi Czasu. Potencjał antropocenu jako pełnoprawnej jednostki geologicznej bada interdyscyplinarna grupa naukowców Anthropocene Working Group. W jej skład wchodzą przedstawiciele takich dyscyplin jak geologia, ekologia, paleontologia, biologia, chemia, archeologia.

Świadomość poważnych zmian środowiskowych nie wyrosła wraz z pojawieniem się pojęcia antropocenu. Podobne koncepcje znane są już od XVIII w. Pierwszą z nich, w 1778 r. zaproponował francuski naturalista Georges-Louis Leclerc, sugerując, że cała Ziemia nosi ślady działalności człowieka. W 1864 r. amerykański filolog, George Perkins Marsh wydał publikację „Man and Nature”, która wyrastała z przekonania, że ludzie podporządkowali sobie Ziemię w połowie XVIII w. Podobna myśl przyświecała koncepcji włoskiego księdza i geologa, Antonio Stoppaniego, który w 1873 r. zaproponował definicję „ery antropozoiku”, zaprezentowaną szerzej w „Corso di Geologia” („Przebieg geologii”). W latach 20. i 30. XX w. francuski filozof, geolog Pierre Teilhard de Chardin i rosyjski mineralog Vladimir I. Vernadsky wprowadzili do obiegu pojęcie „noosfery” celem określenia trzeciej – po geosferze i biosferze – fazy rozwoju Ziemi. Pod koniec XX w. Edward O. Wilson zaczął posługiwać się pojęciem „eremozoiku”, oznaczającym „epokę samotności”. W tym samym czasie, kiedy Wilson sformułował pojęcie „eremozoiku”, Andrew Revkin po raz pierwszy użył terminu „antropocen”, by udowodnić tezy podobne do zaprezentowanych 8 lat później przez Crutzena i Stoermera.

Mimo długiej tradycji, antropocen nie został jeszcze uznany za pełnoprawną epokę geologiczną następująca po zakończonym holocenie. Stanie się tak, jeśli uda się wykazać, że pojęcie antropocenu spełnia określone warunki: a) znajdzie naukowe uzasadnienie (geologiczny ślad antropocenu będzie wystarczająco duży, czysty i dystynktywny, aby epokę można było uznać za autonomiczny wycinek czasu, nie zaś okres w ramach holocenu); na tym koncentrują się badania Anthropocene Working Group, b) zostanie zaakceptowany i uznany za termin użyteczny dla środowiska naukowego (ten warunek antropocen jako pojęcie już spełnił).

Dyskutowana jest cezura czasowa, wyznaczająca początek antropocenu — tzw. Golden Spike (początek czasu trwania jednostki czasu geologicznego). Dotąd zaproponowano kilka możliwych dat. Crutzen i Stoermer początek antropocenu identyfikują z Rewolucją Przemysłową i podają orientacyjną datę 1800 r. W 2007 r. Crutzen wraz z Willem Steffenem i Johnem McNeillem, przesunęli początek antropocenu na ok. 1750 r. i wyróżnili dwie fazy, które drastycznie wpłynęły na ziemskie ekosystemy (Lane). Pierwsza faza – określona jako „era przemysłowa”, trwająca do 1945 r. – charakteryzowała się wysokim poziomem spalania paliw kopalnych i w rezultacie wzrastającą ilością gazów cieplarnianych. Druga faza, rozpoczynająca się po II wojnie światowej, została określona jako „wielkie przyspieszenie” i oznacza zintensyfikowane wykorzystywanie środowiska przez człowieka. Fazy te zostały ustalone na podstawie badań stężenia dwutlenku węgla w atmosferze. Wspomniane wyżej datowania początku antropocenu nie spotkały się z pełną akceptacją w świecie naukowym, dlatego zaproponowano alternatywne cezury czasowe, których rozpiętość sięga od 50 000 do 500 lat temu. Dla archeologów Todda Braje i Jona M. Erlandsona początek antropocenu wyznacza kolonizacja kontynentów przez anatomicznie współczesnych ludzi, która rozpoczęła się ok. 50000 lat temu. Bruce Smith i Melinda Zeder uważają natomiast, że początek antropocenu stanowi rewolucja neolityczna, która zaczyna się ok. 11 000 – 9 000 lat temu. Dla Smitha i Zeder udomowienie zwierząt i roślin dało początek wielopoziomowemu i dalekosiężnemu wpływowi na ekosystemy i to właśnie początek ludzkiej działalności polegającej na celowym podporządkowywaniu człowiekowi natury powinna zostać uznana za początek antropocenu. Naukowcy z University College London z kolei wskazują na rok 1610 jako datę początkową antropocenu, co wiążą z pierwszymi globalnymi skutkami podboju Ameryki w XV w., symbolicznym „połączeniem” kontynentów, a także współczesnymi ustaleniami, że w 1610 r. spadło stężenie dwutlenku węgla w atmosferze Ziemi (Braje).

Zwolennicy pojęcia antropocenu podkreślają jego krytyczny potencjał w badaniach transdyscyplinarnych, natomiast przeciwnicy krytykują za antropocentryzm. Wskazują też, że zamiast badać przyczyny kryzysu ekologicznego, zwolennicy antropocenu przyczyniają się do izolowania człowieka od świata natury, traktując go na równi z geologicznymi siłami Ziemi. Idea antropocenu jest krytykowana również za to, że wyrasta z przyjęcia przez jej zwolenników perspektywy Zachodu, zgodnie z którą natura służy ludzkiemu interesowi, zaś antropocen stanowi ukoronowanie technologicznego i kulturowego triumfu człowieka nad środowiskiem. Można przy tym zauważyć, że skoro technologiczne innowacje doprowadziły środowisko do kryzysu ekologicznego, o którym mowa w kontekście antropocenu, to człowiek jest też w stanie stworzyć narzędzia, które pozwolą mu zaradzić, np. przez wdrożenie idei zrównoważonego rozwoju (stanowisko eko-modernistów). Tego rodzaju spojrzenie grozi jednak bagatelizowaniem zagrożeń, wynikających z obecnej kondycji ekosystemów. (M.St.)

Hasła powiązane: ekologia, krajobraz zagrożony, krajobraz industrialny/post-industrialny

Literatura:
Bińczyk, Ewa. „Dyskursy antropocenu a marazm środowiskowy początków XXI wieku” Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej 112 (2017): 47-59.
Braje, Todd. „Evaluating the Anthropocene: is there something useful about a geological epoch of humans?” Antiquity 90 (350) (2016): 504–518.
Chakrabarty, Dipesh, „The climate of history: four theses.” Critical Inquiry 35 (2009): 197–222.
Crutzen, Paul J. „The Anthropocene: geology of mankind.” Nature 415 (2002): 23–4.
Davis, Heather, Turpin, Etienne. (red.) Art in Anthropocene. Encounters Among Aesthetics, Politics, Environments and Epistemologies. 2015, dostępne: http://openhumanitiespress.org/books/download/Davis-Turpin_2015_Art-in-the-Anthropocene.pdf
Edgeworth, Matthew. „Archaeology of the Anthropocene.” Journal of Contemporary Archaeology 1.1 (2014): 73–132.
Lane, Paul J. „Archaeology in the age of the Anthropocene: A critical assessment of its scope and societal contributions.” Journal of Field Archaeology 40 (5) (2015): 1-14.
Lewis, Simon L., Maslin, Mark A. „Defining the Anthropocene.” Nature 519 (2015): 171–80.
Malm, Andreas, Hornborg, Alf. „The geology of mankind? A critique of the Anthropocene narrative.” The Anthropocene Review 1 (2014): 62–9.
Smith, Bruce D., Zeder, A. Melinda. „The Onset of the Anthropocene.” Anthropocene 4 (2013): 8–13, dostępne: http://dx.doi.org/10.1016/j.ancene.2013.05.001
Steffen, Will, Crutzen, Paul J., McNeill, John R. „The Anthropocene: are humans now overwhelming the great forces of nature?” Ambio 36 (2007): 614-621.

DOMINANTA KRAJOBRAZOWA

Posted on październik 30, 2017 by admin -

Naturalna lub stworzona przez człowieka forma przestrzenna, która stanowi silnie wyróżniający się lub charakterystyczny element krajobrazu, podporządkowujący sobie całość tzw. kompozycji krajobrazowej.

Dominantą krajobrazową może być budowla sakralna, budynek o randze polityczno-społecznej, obiekt naturalny, a nawet mała architektura: dowolny element, który poprzez fakt swego usytuowania wyznacza centrum kompozycji (np. centralnie sytuowana chata naczelnika wsi Dogonów w Afryce, kościół w średniowiecznej wsi, rynek miejski, pałac cesarski, świątynia lub święta figura, ale także wzgórze, drzewo czy skała). Niemal w każdej epoce historycznej można wskazać charakterystyczne dominanty krajobrazowe: budowle sakralne w starożytności (Mezopotamia, Babilonia, Chiny), agora czy forum w antyku (Grecja, Rzym), katedra w średniowieczu, ratusz i rynek w renesansie. W okresie industrialnym dominantami stały się obiekty przemysłowe (np. kominy), projekty inżynierskie (np. wieża Eiffla), drapacze chmur (np. w Szanghaju, Dubaju).
Dominanta krajobrazowa może być celowo eksponowana np. za pomocą tzw. przedpola widokowego (niezabudowana przestrzeń, plac przed budynkiem) lub naturalnego ukształtowania terenu (np. zakole Odry we Wrocławiu buduje krajobraz Ostrowa Tumskiego, w Szanghaju rzeka Huangpu eksponuje Pudong). Dominanta może zostać wskazana za pomocą linii na nią naprowadzających (np. wytyczenie ulic tak, aby prowadziły wprost do rynku lub kościoła). Równie istotne jest tło, na którym występuje (np. ściana lasu lub pusta przestrzeń z widocznym horyzontem). Dominanta może być ujęta w ramy krajobrazowe, na które mogą składać się np. wysokie drzewa, okalające najbardziej atrakcyjny fragment krajobrazu.
Dominanta krajobrazowa nie zawsze ma pozytywną wartość estetyczną. W architekturze występuje zjawisko negatywnej dominanty, która przyczynia się do zubożenia i degradacji krajobrazu (np. kominy zakładów przemysłowych). Termin „dominanta krajobrazowa” pojawił się w polskim prawodawstwie w prezydenckim projekcie ustawy krajobrazowej w roku 2013. Dominanta krajobrazowa została w nim zdefiniowana jako obiekt o wiodącym oddziaływaniu wizualnym w krajobrazie.
[M.G.]

Literatura:
Bogdanowski, Janusz. Kompozycja i kształtowanie w architekturze krajobrazu. Kraków-Warszawa: Ossolineum, 1976.
Böhm, Aleksander. Planowanie przestrzenne dla architektów krajobrazu – o czynniku kompozycji. Kraków: Wydawnictwo PK, 2006.
Gadomska, Edyta, Różańska, Anna, Sikorska, Dorota. Podstawy architektury krajobrazu. Warszawa: Hortpress, 2005.
Mitkowska Anna, Siewniak, Marek. Tezaurus sztuki ogrodowej. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rytm, 1998.
Vogt, Otmar. Zagadnienia związane z zapisem przestrzeni w architekturze. Kraków: Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej im. Tadeusza Kościuszki, 1995.
Wejchert, Kazimierz. Elementy kompozycji urbanistycznej. Warszawa: Arkady, 1984.

DROGA

Posted on październik 30, 2017 by admin -

W sensie materialnym pas ziemi przeznaczony do poruszania się, szlak komunikacyjny łączący miejsce A z miejscem B.

Wariantami drogi są np. ścieżki, ulice, autostrady. Drogi w takim sensie są przedmiotem badania geografii komunikacji. Drogi wyznaczają topografię, pełnią rozmaite funkcje (komunikacyjne, transportowe, rekreacyjne, reprezentacyjne). W sensie metaforycznym droga może być oznaczać życie przeżywane w określony sposób lub zgodnie z przyjętą filozofią (w Chinach jedna z tradycji filozoficznych nosi miano Dao – droga). Oznacza metodę realizowania zadań i celów zgodnie z wytyczonym wzorem postępowania. Droga może przenośnie także oznaczać wybór lub wpisanie się w hierarchię ważności, zależności i posłuszeństwa (np. podążanie utartymi drogami). Tak rozumiany termin stanowi podstawę dla ujęć wypracowanych na gruncie antropologii krajobrazu, fenomenologii krajobrazu (przestrzeni), wiąże się z pojęciem trasy (de Certeau), pojęciami miejsca, okolicy (Buczyńska-Garewicz). Według Baudrillarda droga (w przeciwieństwie do posthumanistycznej autostrady) ma wymiar humanistyczny.
W koncepcjach antropologicznych i fenomenologicznych droga jest śladem człowieka umożliwiającym oraz warunkującym doświadczenie topograficzne. Bycie w drodze, będące przeciwieństwem pozostawania w miejscu (zamieszkiwania), to sposób poznania i odczuwania okolicy, nadawania i odczytywania znaczeń. Sieć dróg (drogi i ścieżki) tworzy okolicę rozumianą jako zbiór miejsc: podążanie drogami lub odnajdywanie drogi (Ingold) oznacza, że pozostajemy w granicach znanej nam okolicy, w której nie potrzebujemy mapy, choć możemy stworzyć jej „mapę mentalną”, bogatą we wrażenia, wspomnienia zdarzeń i ludzi wraz z dotyczącymi ich historiami. Odnajdując drogę, kierujemy się zatem nie punktami na mapie, lecz doświadczeniami. Nie ma miejsc bez dróg, którymi ludzie przychodzą i odchodzą. Nie ma też drogi bez miejsc, które określają cel podróży oraz punkt wyjścia. Ścieżki i drogi są efektem wędrówek: krzyżują się, zbiegają, mijają itd., tworząc określony wzór, zgodnie z którym ludzie poruszają się, ale także wyznaczają kierunki możliwych wędrówek. W tej sieci osadzona jest aktywność całej społeczności, a nawet pokoleń. Dla Ingolda droga jest tożsama z poruszaniem się, przemierzaniem świata. Przemieszczanie się po niej, wędrowanie, podróżowanie jest elementem procesu, który pozwala na odróżnienie krajobrazu estetycznego (widoku) od krajobrazu topograficznego (przestrzeni). Droga umożliwia zmianę lokalizacji, tzn. porzucenie punktu widokowego i wkroczenie w okolicę, wejście w krajobraz. Krajobrazu zaś doświadczamy w pełni dopiero wówczas, gdy w nim przebywamy i w nim się poruszamy. Tym samym, jak stwierdza Bachelard, wkracza on do naszej „pamięci mięśniowej”.
[M.G., B.F.]

Literatura:
Baudrillard, Jean. Ameryka, tłum. R. Lis. Warszawa: Wydawnictwo Sic!, 2001.
Buczyńska-Garewicz, Hanna. Miejsca, strony, okolice. Przyczynek do fenomenologii przestrzeni. Kraków: Universitas, 2006.
Certeau, Michel de. Wynaleźć codzienność. Sztuka działania, tłum. K. Thiel-Jańczuk. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2008.
Ingold, Tim. „Czasowość krajobrazu”, tłum. B. Frydryczak. W: Krajobrazy. Antologia tekstów, red. Beata Frydryczak i Dorota Angutek, 141-165. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2014.
Ingold, Tim. The Perception of Environment: Essays on Livelihood, Dwelling and Skill. London: Routledge, 2000.

DZIEDZICTWO INDUSTRIALNE

Posted on październik 30, 2017 by admin -

Część dziedzictwa kulturowego, którą stanowią relikty kultury przemysłowej o wartościach historycznych, społecznych, architektonicznych oraz naukowych.

W ramach dziedzictwa industrialnego wyróżniamy: budynki i budowle fabryczne (oraz ich wyposażenie), dawne kopalnie, magazyny, elementy infrastruktury transportowej (dworce, stacje, doki, śluzy), przemysłowy krajobraz kulturowy (związany z przemysłem kompleks urbanistyczno-architektoniczny, na który składają się budownictwo mieszkaniowe, lokale usługowe, miejsca praktyk religijnych i edukacji wspierające dawną infrastrukturę przemysłową).
Na ziemiach polskich pierwsze manufaktury przemysłowe powstawały w latach 40. XVIII wieku. W zaborze pruskim dominowało górnictwo, hutnictwo, przemysł maszynowy i włókienniczy; w zaborze rosyjskim przemysł włókienniczy (Łódź), metalowy i maszynowy; w zaborze austriackim przemysł włókienniczy, kopalnie i rafinerie ropy naftowej (Jasło, Krosno). W czasie II wojny światowej ponad 60% polskich zakładów przemysłowych zostało zniszczonych.
W Polsce stan prawny dziedzictwa industrialnego jest regulowany przez ustawę o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. Ustawa wprawdzie nie precyzuje tego terminu, lecz wskazuje na konieczność ochrony i opieki nad wszelkimi ruchomościami i nieruchomościami o wartości historycznej (do których zaliczają się układy urbanistyczne, zespoły budowli, dzieła architektury, obiekty techniki, kopalnie, huty, elektrownie i inne zakłady przemysłowe, ruchome wytwory techniki, urządzenia, środki transportu, maszyny i narzędzia świadczące o kulturze materialnej charakterystyczne dla dawnych i nowych form gospodarki, a dokumentujące poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego). Ustawa reguluje warunki prawne, organizacyjne i finansowe umożliwiające zachowanie zabytków, ich utrzymanie i zagospodarowanie (określa np. ramy prowadzenia badań naukowych, konserwatorskich, korzystania z zabytku, popularyzowania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury Polski). Decyzja o ochronie zabytku podyktowana jest m.in. znaczeniem zabytku dla rozwoju techniki, czasem powstania, wartością historyczna, wartością architektoniczna (urbanistyczna), stanem zachowania.
Instytucją odpowiedzialną za nadzór nad zabytkami techniki i przemysłu w Polsce jest podlegający Ministerstwu Dziedzictwa Narodowego Narodowy Instytut Dziedzictwa, na świecie wiele organizacji narodowych i międzynarodowych – np. UNESCO. Promocją wiedzy na temat dziedzictwa industrialnego zajmuje się między innymi The International Committee for the Conservation of the Industrial Heritage (TICCIH). Na liście światowego dziedzictwa UNESCO znajdują się dwa zabytki kultury przemysłowej w Polsce: kopalnia soli w Wieliczce oraz kopalnia rud ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi w Tarnowskich Górach.
Część dziedzictwa industrialnego stanowią również niematerialne relikty kultury przemysłowej i związane z nią zjawiska artystyczne. Na terenach silnie zindustrializowanych już w XIX wieku obserwowano zanik kultury tradycyjnej i przywiązania do tradycji (Lowenthal), wykształcały się nowe formy organizacji życia społecznego, zwyczaje i święta. W Polsce znakomitym przykładem jest Barbórka. Rozwój technologiczny, industrializacja były źródłem inspiracji dla takich kierunków w sztuce jak futuryzm czy socrealizm.
Dziedzictwo industrialne coraz częściej postrzegane bywa współcześnie jako atrakcja turystyczna, przyczyniając się do rozwoju turystyki industrialnej, której głównym celem jest edukacja (zapoznanie się z historią zakładów, obiektów i urządzeń lub historycznym rozwojem procesów technologicznych i produktów). Ten rodzaj turystyki obejmuje podróże do obiektów przemysłowych i technicznych, zwiedzanie historycznych lub czynnych obiektów związanych z wydobyciem surowców, produkcją masową i techniką oraz krajobrazów przemysłowych (Mikos), związaną z nimi rekreację i aktywny wypoczynek (Osiecki). Obiekty industrialne stanowią nierzadko główną lub jedyną atrakcję turystyczną na danym obszarze, np. kopalnia złota w Złotym Stoku. Do tego rodzaju turystyki zaliczyć należy zwiedzanie miejsc, które powstały w wyniku rekultywacji terenów poprzemysłowych lub zabiegów rewitalizacyjnych, np. geoturystyka związana z kopalnią soli w Kłodawie czy „Lisią Sztolnią” w Wałbrzychu oraz turystykę muzealną. Jednym z najsłynniejszych przykładów atrakcyjnego turystycznie dziedzictwa industrialnego jest rekonstrukcja wiktoriańskiej wioski górniczej ze skansenem Blists Hill Open Air Museum w Wielkiej Brytanii.
Dokonujące się od końca XVIII wieku rozwój przemysłu i związany z nim rozwój ośrodków miejskich spowodowały powstanie wielu zjawisk nie kojarzonych obecnie z dziedzictwem industrialnym, jak np. do dziś widoczne zmiany w strukturze demograficznej miast (napływ ludności z obszarów wiejskich w poszukiwaniu pracy, skutkujący powstaniem dzielnic biedy i przeniesieniem się klasy średniej na przedmieścia do domów z ogrodami; pojawienie się parków publicznych w centrach miast).
[M.G.]

Literatura:
Burzyński, Tadeusz. „Kierunki działań na rzecz krajowego produktu turystycznego – turystyka dziedzictwa przemysłowego”. W: Dziedzictwo przemysłowe jako strategia rozwoju innowacyjnej gospodarki, red. Tomasz Burzyński. Katowice: Wydawnictwo GWSH, 2007.
Derek, Marta. „Turystyka przemysłowa”. W: Turystyka zrównoważona, red. Andrzej Kowalczyk, 188-208. Warszawa: PWN, 2010.
Jasiuk, Jan. „Dziedzictwo przemysłowe. Doceniony element tradycji oraz społecznego i turystycznego wykorzystania w Polsce i Europie”. W: Dziedzictwo przemysłowe Mazowsza i jego rola w turystyce, red. Wiesław Kaprowski, Franciszek Midura, Jan W. Sienkiewicz, 13-19. Warszawa: Almamer, 2008.
Kosmaty, Jerzy. „Lisia Sztolnia w Wałbrzychu – relikt dawnych robót górniczych i możliwości wykorzystania dla celów turystycznych i dydaktycznych”. Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej, nr 111 (2005): 127-139.
Mikos v. Rohrscheidt, Armin. Turystyka kulturowa. Fenomen, potencjał, perspektywy. Gniezno: GWSH Milenium, 2008.
Osiecki, Bolesław. „Uwagi do definicji turystyki w obiektach przemysłowych”. W: Dziedzictwo przemysłowe jako atrakcyjny produkt dla turystyki i rekreacji. Doświadczenia krajowe i zagraniczne, red. Tadeusz Burzyński. Katowice: GWSH, 2005.
Otgaar, Alexander H.J. Industrial Tourism. Where the Public Meets the Private. Rotterdam: Erasmus University Rotterdam, 2010.
Pokojska, Weronika. „Zapomniane dziedzictwo, czyli urban exploring”. Zarządzanie w kulturze (Wydawnictwo UJ), Vol. 16 Issue 2 (2015), 151-163.

DZIEDZICTWO KULTUROWE (KULTURALNE)

Posted on październik 30, 2017 by admin -

Zasób dóbr kultury (m.in. architektury, sztuki, stanowisk archeologicznych i artefaktów, pamiątek, twórczości ludowej, kompleksów zabytkowych) podlegających ochronie prawnej.

Pojęcie prawne zaproponowane w Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyjętej w Paryżu 16 listopada 1972 r., ratyfikowanej przez stronę polską 30 września 1976 r.
Dziedzictwo kulturowe stanowi główny przedmiot zainteresowania studiów nad dziedzictwem (heritage studies). Za dziedzictwo kulturowe uważa się: 1) zabytki: dzieła architektury, monumentalnej rzeźby lub malarstwa, elementy i budowle o walorach archeologicznych, napisy, groty i zgrupowania tych elementów mające wyjątkową powszechną wartość z perspektywy historii, sztuki lub nauki; 2) zespoły: budowli oddzielnych lub łącznych, które ze względu na swą architekturę, jednolitość lub zespolenie z krajobrazem mają wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki; 3) miejsca zabytkowe: dzieła człowieka lub wspólne dzieła człowieka i przyrody, jak również strefy, a także stanowiska archeologiczne mające wyjątkową powszechną wartość historyczną, estetyczną, etnologiczną lub antropologiczną. Do wyróżnionych form dóbr kultury stanowiących dziedzictwo kulturowe należą rezerwaty, kompleksy i stanowiska archeologiczne, dzieła sztuk pięknych, dzieła sztuki stosowanej i ludowej, kompleksy i parki etnograficzne, historyczne miejsca i układy zabytkowe, zabytkowe parki i architektura krajobrazu, dziedzictwo przemysłowe, dokumentalne i audiowizualne, a także tradycje ustne i języki, literatura, muzyka, pieśni i taniec, tradycje kulinarne i etnologiczne, ludowe zabawy i sporty, zwyczaje, rytuały, ceremoniały i wierzenia. Dziedzictwo kulturowe obejmuje zatem swoim zakresem dziedzictwo materialne (chronione w prawie europejskim Konwencją Paryską, w prawie polskim przede wszystkim ustawą o ochronie i opiece nad zabytkami z dn. 23 lipca 2003 r.) oraz dziedzictwo niematerialne (chronione w prawie europejskim Konwencją UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego przyjętą w Paryżu 23 października 2003 r., w prawie polskim do tej pory nieuwzględnione).
Wyjątkowe przykłady dziedzictwa kulturowego są wpisywane na Listę Światowego Dziedzictwa (World Heritage List) opracowywaną przez Komitet Światowego Dziedzictwa (World Heritage Committee). Członkowie komitetu, reprezentujący 21 państw-sygnatariuszy Konwencji Paryskiej, uznają za szczególnie reprezentatywne dobra kultury takie obiekty, które posiadają powszechną wartość i spełniają co najmniej jedno z następujących kryteriów: 1) reprezentują arcydzieło ludzkiego geniuszu twórczego; 2) przedstawiają ważną wymianę ludzkich wartości na przestrzeni dziejów lub w obszarze danego regionu świata w zakresie rozwoju architektury lub technologii, w sztukach monumentalnych, urbanistyce lub projektowaniu krajobrazu; 3) prezentują unikatowe albo przynajmniej wyjątkowe świadectwo tradycji kulturowej, właściwej dla istniejącej albo minionej cywilizacji; 4) stanowią szczególny przykład typu budowli, zespołu architektonicznego lub technologicznego albo krajobrazu ilustrującego ważny etap (lub etapy) w historii ludzkości; 5) stanowią szczególny przykład tradycyjnego ludzkiego osadnictwa, zagospodarowania ziemi lub morza, reprezentatywny dla danej kultury (lub kultur), albo ludzkiej interakcji ze środowiskiem, szczególnie jeśli jest ono zagrożone wskutek nieodwracalnej zmiany; 6) pozostają w bezpośrednim lub namacalnym związku z wydarzeniami lub żywą tradycją, pomysłowością lub wierzeniami albo z dziełami artystycznymi lub literackimi o wyjątkowym uniwersalnym znaczeniu (przy czym komitet uznaje, że to kryterium powinno być stosowane w połączeniu z innymi kryteriami). Obecnie wpisanych na listę światowego dziedzictwa jest 815 obiektów kultury materialnej.
Niematerialne formy dziedzictwa kulturowego wprowadza się natomiast do 3 rejestrów, liczących obecnie 429 wpisów: listy niematerialnego dziedzictwa kulturowego wymagającego pilnej ochrony, listy reprezentatywnej niematerialnego dziedzictwa kulturowego oraz rejestru programów, projektów i działań mających na celu ochronę niematerialnego dziedzictwa kulturowego („Rejestr Najlepszych Praktyk”).
Obszerną definicję dziedzictwa kulturowego, korespondującą z rozróżnieniem dziedzictwa kulturowego materialnego i niematerialnego, podaje Jan Pruszyński: dziedzictwo kulturowe to „zasób rzeczy nieruchomych i ruchomych wraz ze związanymi z nim wartościami duchowymi, zjawiskami historycznymi i obyczajowymi uznawanymi za podstawę ochrony prawnej dla dobra konkretnego społeczeństwa i jego rozwoju oraz dla przekazania ich następnym pokoleniom, z uwagi na zrozumiałe i akceptowane wartości historyczne, patriotyczne, religijne, naukowe i artystyczne, mające znaczenie dla tożsamości i ciągłości rozwoju politycznego, społecznego i kulturalnego, dowodzenia prawd i upamiętniania wydarzeń historycznych, kultywowania poczucia piękna i wspólnoty cywilizacyjnej” (Pruszyński 2001, 50).
Zbigniew Kobyliński określa dziedzictwo kulturowe jako część dawnych dóbr kultury, która została uznana za wartościową przez kolejne pokolenia i dzięki temu przetrwała do czasów współczesnych. Dziedzictwo kulturowe stanowi zasób ograniczony, nieodnawialny i narażony na zniszczenie, będący przedmiotem własności wspólnej, pozostającym w domenie interesu publicznego. Aby zostać uznanym za element dziedzictwa kulturowego, dany obiekt musi posiadać wartość poznawczą i emocjonalną, często definiowane jako „wartość historyczna/zabytkowa”.
Podstawy wartościowania materialnych przykładów dziedzictwa kulturowego sformułował pod koniec XIX wieku Alois Riegl, wyróżniając następujące wartości decydujące o statusie obiektu jako dobra kultury: wartość historyczna, wartość starożytnicza (starożytna), wartość pomnikowa.
[M.St.]

Literatura:
Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego z 16 listopada 1972 r. (Dz.U. 1976 nr 32 poz. 190, tzw. Konwencja Paryska).
Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2014 poz. 1446).
Kobyliński, Zbigniew. „Czym jest, komu jest potrzebne i do kogo należy dziedzictwo kulturowe?” Mazowsze. Studia regionalne 7 (2011): 21-47.
Piwocki, Ksawery. Pierwsza nowoczesna teoria sztuki: poglądy Aloisa Riegla. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970.
Pruszyński, Jan. Dziedzictwo kultury Polski: jego straty i ochrona prawna. Kraków: Kantor Wydawniczy „Zakamycze”, 2001.
Szafrański, Wojciech, Zalasińska, Katarzyna (red.) Wokół problematyki prawnej zabytków i dzieł sztuki: praca zbiorowa. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2009.
West, Susie (red.) Understanding heritage in practice. Manchester: Manchester University Press, 2010.
Zeidler, Kamil. Prawo ochrony dziedzictwa kultury. Warszawa: Oficyna Wolters Kulwer Business, 2007.

DZIEDZICTWO NATURALNE (PRZYRODNICZE)

Posted on październik 30, 2017 by admin -

Pomniki przyrody, miejsca i strefy o wyjątkowej wartości przyrodniczej podlegające ochronie prawnej.

Pojęcie prawne zaproponowane w Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego przyjętej w Paryżu 16 listopada 1972 r., ratyfikowanej przez stronę polską 30 września 1976 r.
Za dziedzictwo naturalne uważa się: 1) „pomniki przyrody utworzone przez formacje fizyczne i biologiczne albo zgrupowania takich formacji przedstawiające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia estetycznego lub naukowego”; 2) „formacje geologiczne i fizjograficzne oraz strefy o ściśle oznaczonych granicach stanowiące siedliska zagrożonych zagładą gatunków zwierząt i roślin oraz mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia nauki lub ich zachowania”; 3) „miejsca lub strefy naturalne o ściśle oznaczonych granicach, mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia nauki, zachowania lub naturalnego piękna” (Dz.U. 1976 nr 32 poz. 190). Zapisy dotyczące dziedzictwa naturalnego sformułowane w Konwencji Paryskiej były konsultowane z ciałem doradczym – Międzynarodową Unią Ochrony Przyrody (IUCN). Obiekty lub miejsca uznane za światowe dziedzictwo naturalne o szczególnej wartości są wpisywane przez Komitet Światowego Dziedzictwa na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Obecnie znajduje się na niej 206 obiektów dziedzictwa naturalnego. Obiekty, miejsca lub krajobrazy o „wyjątkowej powszechnej wartości” są wpisywane na listę UNESCO, gdy spełnią co najmniej jeden z wymienionych warunków: 1) stanowią wyjątkowe zjawiska przyrodnicze lub tereny szczególnego naturalnego piękna i o znaczeniu estetycznym; 2) przedstawiają szczególne świadectwo ważnych etapów w historii planety, zawierające ślady dawnego życia, istotnych toczących się procesów geologicznych; tworzących formy ukształtowania terenu lub istotne formacje geomorficzne lub fizjograficzne; 3) stanowią szczególny przykład toczących się procesów ekologicznych i biologicznych, istotnych dla ewolucji i rozwoju lądowych, słodkowodnych, przybrzeżnych i morskich ekosystemów lub społeczności roślin i zwierząt; 4) obejmują najważniejsze środowiska przyrodnicze do ochrony różnorodności form życia, łącznie z zagrożonymi gatunkami o uniwersalnej wartości z punktu widzenia nauki i konserwacji przyrody. Komitet Światowego Dziedzictwa prowadzi również rejestr obiektów, miejsc i krajobrazów, które są zagrożone przez klęski naturalne czy czynniki antropogeniczne. Obecnie na liście światowego dziedzictwa w zagrożeniu znajduje się 15 obiektów dziedzictwa naturalnego.
Głównym impulsem dla przyjęcia Konwencji Paryskiej był przełom w badaniach wpływu człowieka na środowisko. W 1962 r. amerykańska badaczka Rachel Carson opublikowała książkę „Silent spring” (pol. „Milcząca wiosna”), w której dowiodła negatywnych skutków stosowania pestycydów. Badania Carson, a także pierwsza katastrofa ekologiczna w Japonii, która miała miejsce w tym samym roku, wpłynęły na wzrost świadomości ekologicznej, a w dalszym ciągu na stopniowe wprowadzanie doktryny zrównoważonego rozwoju i podejścia ekologicznego. Środki ochrony dziedzictwa naturalnego wymienione w Konwencji Paryskiej opierają się na promowanej wówczas doktrynie zrównoważonego rozwoju, wzajemnej współpracy i partycypacji społecznej. Wpływ Konwencji Paryskiej na format ochrony dziedzictwa naturalnego widoczny jest w międzynarodowej legislacji (Harrison). W tym samym duchu utrzymane są wytyczne przedstawione na Szczycie Ziemi (Earth Summit) – Konferencji Organizacji Narodów Zjednoczonych na temat Ochrony Środowiska i Rozwoju, która odbyła się w czerwcu 1992 r. w Rio de Janeiro. Celem osiągnięcia zrównoważonego rozwoju ekosystemów wyróżniono 4 obszary ochrony (ochrona powietrza, zasobów lądowych, zasobów wód słodkich oraz mórz, oceanów i terenów przybrzeżnych) i 5 synergicznych strategii sprzyjających poprawie stanu środowiska naturalnego (zachowanie bioróżnorodności, zgodne z wymogami ochrony środowiska stosowanie biotechnologii, zapobieganie nielegalnemu przewozowi produktów toksycznych, polepszenie jakości życia i zdrowia ludzkiego, likwidacja ubóstwa i powstrzymanie degradacji środowiska) (Kozłowski). Kluczowe dla konwencji i dla uczestników Szczytu Ziemi stało się pojęcie bioróżnorodności (różnorodności biologicznej), które oznacza zróżnicowanie życia na wszelkich poziomach jego organizacji (zróżnicowanie genów, gatunków i ekosystemów). Bioróżnorodność podlega ochronie ze względu na wymiar utylitarny (bioróżnorodność pozwala na wykorzystywanie środowiska przez człowieka), ekologiczny (dobrostan człowieka zależy od świadczeń ekosystemów), estetyczny (człowiek podziwia naturę i czerpie przyjemność z obcowania z nią), odpowiedzialności (człowiek, wykorzystując zasoby Ziemi, jest odpowiedzialny za jej stan), etyczny (człowiek, wyrządzając szkody ekosystemom, jest zobowiązany do przywrócenia im stanu znanego sprzed jego wpływu) (por. Wilson).
Obecnie pojęcie dziedzictwa naturalnego jest poddawane krytyce ze względu na to, że wskazuje na rozłączność natury i kultury (Descola, Harrison, MacNamara).
[M.St.]

Literatura:
Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego z 16 listopada 1972 r. (Dz.U. 1976 nr 32 poz. 190, tzw. Konwencja Paryska).
Carson, Rachel. Silent spring. Boston: The Riverside Press Cambridge, 1962.
Descola, Philippe. Beyond Nature and Culture. tłum. Janet Lloyd. Chicago-London: The University of Chicago Press, 2013.
Harrison, Rodney. „Natural Heritage”. W: Understanding heritage in practice, red. Susie West, 88-126. Manchester: Manchester University Press, 2010.
Kozłowski, Stefan. Rio Szczyt Ziemi — początek ery ekologicznej. Łódź: Akapit Press, 1993.
MacNamara, Karen, Prideaux, Bruce. „Experiencing «natural» heritage”. Current Issues in Tourism 14:1 (2011): 47-55.
Pływaczewski Wiesław, Gadecki Bartłomiej (red.) Ochrona dziedzictwa kulturowego i naturalnego: perspektywa prawna i kryminologiczna.Warszawa: Wydawnictwo C. H. Beck, 2015.
Wilson, Edward O. Biophilia. Cambridge-London: Harvard University Press, 1984.