Opis projektu

Głównym celem projektu jest pogłębienie polskiej refleksji nad krajobrazem, m.in. przez zintegrowanie ujęć wypracowanych w rozmaitych dziedzinach zajmujących się tym zagadnieniem. Krajobraz jest zjawiskiem złożonym, wieloaspektowym i niejednoznacznym, o czym świadczy fakt, że jest on przedmiotem badań i zainteresowania wielu dziedzin: estetyki, historii sztuki, historii, kulturoznawstwa, geografii, antropologii, archeologii, architektury krajobrazu i urbanistyki. W ostatnim czasie stał się również przedmiotem publicznej debaty, co oznacza, że nabiera on ważności społecznej jako przedmiot wspólnej troski – tak też definiuje go Europejska Konwencja Krajobrazowa (2000). Dotychczasowe próby ujęcia krajobrazu (estetyka, geografia, architektura, pośrednio także „ustawa krajobrazowa”) i idące w ślad za tym badania spychają ową niejednoznaczność na margines, „przykrawając” znaczenie terminu „krajobraz” do własnej perspektywy i własnych potrzeb. Tymczasem, pojęcie krajobrazu jest „pojęciem wędrującym” (M. Bal), o czym świadczy choćby sama jego historia. To właśnie ten aspekt chcielibyśmy poddać refleksji. W naszym bowiem przekonaniu nie sposób analizować krajobrazu, nie biorąc pod uwagę jego rozmaitych znaczeń, od artystycznych przez geograficzne po metaforyczne.

Obszarem, który jest w stanie sprostać temu przedsięwzięciu, a jednocześnie pomieścić wszystkie stanowiska, są kulturowo ukierunkowane studia krajobrazowe, które chcemy wypracować. Naszym zdaniem, o specyfice krajobrazu świadczy jego absolutnie podstawowa dwoistość wyrażająca się w wymiarze estetycznym i kulturowym: krajobraz to zarazem fragment rzeczywistości jak i sposób, w jaki się on nam jawi. Dwoistość ta ujawnia się w doświadczeniu: estetycznym, aksjologicznym i egzystencjalnym. Uznajemy zatem, że krajobraz ma jednoznacznie kulturowy charakter i tak też należy interpretować jego tożsamość i swoistość.

Uznanie kulturowej natury krajobrazu przesuwa punkt ciężkości w stronę tego co społeczne, nie eliminując jednak ani tego co artystyczne, ani tego co przyrodnicze, ani też tego co zmysłowe –podkreśla się tym sposobem, że nie sposób pomyśleć krajobrazu poza kulturą, a przy tym nie pomija się materialnej strony krajobrazu.

Kulturowy wymiar krajobrazu ma przy tym dwojaki charakter (wynikający z jego immanentnej dwoistości): z jednej strony jest to rzeczywistość doświadczana przez pryzmat kategorii dostarczanych przez kulturę, z drugiej strony – jest to przyroda przekształcona przez kulturę. Dlatego też w naszym rozumieniu kultura postrzegana jest jako czynnik dynamiczny, wytwarzający bądź przeobrażający krajobraz w procesie historycznym, co pozwala odróżnić (co nie znaczy: oddzielić) krajobraz pojęty jako rzeczywistość doświadczana przez pryzmat kategorii kulturowych od krajobrazu ujętego jako fragment rzeczywistości przekształconej przez kulturę. Zakładamy przy tym, że kulturowo przeobrażone krajobrazy mają tę samą wartość, co krajobrazy naturalne. Zarazem jednak uznajemy, że charakter sprawczy w równej mierze może mieć krajobraz, zarówno jeśli chodzi o kształtowanie tradycji kulturowej, jak i jednostkowego sposobu zmysłowego doświadczania świata.

Dylemat, przed którym staje badacz krajobrazu, który doceniając jego wizualną naturę i estetyczne jakości, dostrzega równocześnie rolę człowieka w jego kształtowaniu i rozumieniu, faktycznie dotyczy źródłowych podstaw krajobrazu. Jeżeli bowiem uznamy, że krajobraz oznacza topograficzną, zróżnicowaną i mierzalną przestrzeń geograficzną i przyrodniczą, to właśnie ona znajduje obrazową reprezentację zapośredniczoną przez sztukę. Natomiast, jeśli za geografami kulturowymi przyjmiemy, że krajobraz to nie tylko widoki, ale wszystko to, co nas otacza, środowisko i przestrzeń, w której działamy, miejsce i ojcowizna, w których jesteśmy zakorzenieni, to jego źródło tkwi nie w obrazie, lecz w „kraju”. Oznacza to, że krajobraz nabiera znaczenia przestrzeni życia, otoczenia kształtowanego podczas codziennych rutynowych działań i doświadczeń. Uznanie niezbywalnej dwoistości krajobrazu (zaakcentowanej również przez Stanisława Pietraszkę) w wymiarze estetycznym i kulturowym, jest – w naszym przekonaniu – skutecznym rozwiązaniem tego dylematu.

Idąc tropem badacza krajobrazu, geografa Denisa Cosgrove’a, który mówił o krajobrazie jako sposobie rozumienia świata, stoimy na stanowisku, że krajobraz to sposób doświadczania świata. W doświadczeniu przekroczona zostaje wspomniana wyżej dychotomia, nie prowadząc do dewaloryzacji jednego z sensów krajobrazu. Odpowiada to wskazywanej dwoistości: z jednej strony doświadcza się go jako krajobrazu, co dotąd przybierało charakter spojrzenia zdystansowanego i powierzchownego (spojrzenie od zewnątrz), ale z drugiej strony jest to rodzaj doświadczenia, które jest kluczowe dla kształtowania tożsamości i poczucia zakorzenienia (spojrzenie od wewnątrz). Tak rozumiane doświadczenie wyraża się zarówno w tym co egzystencjalne, jak i tym co zmysłowe, sprawiając, że krajobraz może być rozpatrywany jako przestrzeń życia, działania i odczuwania. Tym samym krajobraz dla nas jednoznacznie łączy się również z miejscem i okolicą: krajobraz to okolica nasycona znaczeniami.

Rozumienie krajobrazu jako doświadczenia wizualnego, geograficzne rozumienie krajobrazu kulturowego jako przestrzeni przekształcanej przez człowieka, ujęcia historyczne wskazujące na krajobraz jako źródło tożsamości mają szansę na łączne ujęcie za pomocą kategorii krajobrazu jako wieloaspektowego doświadczenia, przy czym doświadczenie to ma charakter zarówno subiektywny, jak i społeczny.

Naszym projektem pragniemy dokonać swoistego „zwrotu humanistycznego” w badaniach nad krajobrazem i „zwrotu krajobrazowego” w naukach o kulturze, by pokazać źródłowe znaczenie krajobrazu dla podstawowych relacji człowieka ze światem wyrażających się w sposobie odnoszenia się człowieka do świata i jego doświadczania. Będziemy poszukiwać pogłębionych odpowiedzi na fundamentalne dla tej problematyki pytania: Czym jest krajobraz? Co stanowi o jego specyfice pośród zjawisk kulturowych? W jaki sposób doświadczamy krajobrazu i jak to doświadczenie nas kształtuje?

Rekonceptualizacja krajobrazu, przy uznaniu potrzeby poszerzenia pola badawczego, pozwoli kulturowym badaniom nad krajobrazem nadać rangę transdyscypliny, pośredniczącej pomiędzy dziedzinami badawczymi tradycyjnie zainteresowanymi tym zagadnieniem. Wymaga to wypracowania przestrzeni badawczej wiążącej w obszarze badań nad krajobrazem koncepcje i idee formułowane w polu różnych obszarów: nauki i sztuki, nauk humanistycznych, społecznych i przyrodniczych. Ale także w odniesieniu do takich obszarów jak dyskurs pamięci, dyskurs dziedzictwa kulturowego, ekologia i ochrona środowiska. W tym zakresie celem jest wypracowanie wspólnej platformy dyskursu. Naszą ambicją jest, aby zagadnienie krajobrazu stało się jednym z przedmiotów badań współczesnej polskiej humanistyki, a także, aby ujęcia teoretyczne spotkały się z możliwością ich aplikacji w odniesieniu do polskiego krajobrazu kulturowego. Jest to ważne w sytuacji dokonujących się aktualnie gwałtownych zmian w rodzimym krajobrazie związanych z rozwojem cywilizacyjnym, które wciąż wymagają pogłębionego namysłu.

Jesteśmy grupą badaczy reprezentujących różne środowiska naukowe, których połączyły zainteresowania badawcze. Wspólnie realizujemy projekt „Kulturowe studia krajobrazowe” (projekt nr 0059/NPRH4/H2b/83/2016) finansowany przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2016-2019.

W skład zespołu wchodzą:

prof. UAM dr hab. Beata Frydryczak (Instytut Kultury Europejskiej, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza)

dr hab. Mateusz Salwa, Instytut Filozofii, Uniwersytet Warszawski

dr Magdalena Gimbut, Centrum Kultury i Języka Polskiego, Zhejiang Universtity Ningbo Institute of Technology, Chiny

mgr Monika Stobiecka, doktorantka (Wydział Artes Liberales, Uniwersytet Warszawski)

mgr Maciej Kędzierski doktorant (Wydział Nauk Społecznych, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza)

Projekt pomagali realizować jako wolontariusze:

– mgr Ewa Mikuła
– dr Piotr Pawlak
– mgr Katarzyna Turkowska